Воведно излагање на гувернерот на Народната банка на Република Македонија м-р Петар Гошев на Меѓународниот економски форум на тема: "Забрзано кон Европската унија", организиран од Стопанската комора на Македонија во Метропол, Охрид, 02.11.2008 година 

Почитуван претседателе Азевски,

Почитувани претседатели, бизнис-лидери, почитувани екселенции, дами и господа!

 
На господинот Азевски му благодарам за укажаната чест вечерва да говорам пред вас, во ова исклучително турбулентно, возбудливо и истовремено, предизвикувачко време во економската и финансиската историја на светот. Од поканата можам да заклучам дека имам чест да се обратам на претставници од десет држави во регионот, пред луѓе кои секојдневно се исправени пред сите видови искушенија во решавањето на загатките од реалниот економски живот. Од статистиката, пак, којашто ја прелистав, можев да согледам дека имам задоволство да говорам пред претставници на близу 64 милиони жители (63,89 во 2007 година), кои во 2007 година оствариле, заедно, околу 507 милијарди евра БДП, наспроти 40 илјади милијарди што ги остварил светот (односно 1,27% од тие 40.000 милијарди), пред претставници на шеесет и четирите милиони жители кои во истата година успеале да остварат трговска размена на стоки и услуги со остатокот на светот во вредност од 295 милијарди евра, наспроти 20,4 илјади милијарди разменета вредност на стоки и услуги на целиот свет, односно учество од 1,43%. Бидејќи Европската унија остварила 12,34 илјади милијарди БДП од 40.000 милијарди на светот (тоа значи околу 30%), нашето учество, односно учеството на десетте земји-учеснички на утрешната конференција, во БДП на дваесет и седум земји-членки на ЕУ изнесува 4,5%,
 

Почитувани,


            Изнесувањето на овие бројки не го чинам од чист статистички интерес. Со претседателот Азевски се договоривме да направам краток осврт на најактуелното прашање денес - финансиската криза во светот. А справувањето со оваа криза, како и одговорот на секој од нас одделно и сите заедно во регионот, има директна врска со одговорот на прашањето што ќе биде поставено на утрешната конференција: Како побрзо кон ЕУ? Бројките коишто вие добро ги знаете, а јас само потсетив на нив, велат дека: ние не сме можеле да ја направиме најновава светска финансиска криза, дека ние не можеме да ја решиме, но дека ние дефинитивно трпиме последици од неа од едноставна причина: границите се отворени. Тековните сметки од платниот биланс се стопроцентно либерализирани. Во зависност од држава до држава, извозот и увозот на стоки и услуги во домашните БДП учествуваат од над 50%, до близу 100%. Капиталните сметки кај некои од учесниците на конференцијата се, исто така, стопроцентно либерализирани, а кај други - речиси стопроцентно. И одделно, и сите заедно сме апсорбери на шоковите што доаѓаат од остатокот на светот, а тој остаток од светот е 98,75% од светската популација (ние сме нели, само 1,25%); 98,57% од надворешнотрговската размена, 98,73% од БДП во 2007 година. Затоа е важно да проникнеме што поблиску до природата на актуелната финансиска криза, до нужните и вистинските одговори за справување со неа што пред с? ги бараат и треба да ги најдат развиените земји, какви лекции треба да се извлечат од оваа криза, колку ќе биде оштетен регионот од оваа криза, како поуспешно да амортизираме дел од неизбежниот удар.

Што всушност се случи?

Почнувајќи од август 2007 година светот беше заплиснат од силен финансиски неред, метеж. Уште еднаш чкрапалото беше повлечено со нагло надолно свртување во САД. Прво, „Фени мек“ (Fannie Mac) и „Фреди мек“ (Freddie Mac) беа ставени под државен надзор. Следниот викенд „Лиман брадерс“ (Lehman Brothers) се покажаа неспособни да најдат купувач и банкротираа. Тоа го шокира пазарот, којшто очекуваше дека ќе биде спасен од државата, како што беше случајот со „Беар Стернс“ (Bear Stearns) на почетокот на годината. Потоа „АИГ“ (AIG) мораше да биде спасуван по озборувањата за големината на неговите загуби направени со договори за комерцијални должнички хартии (CDS - commercial debit). И, притисоците врз останатите дилери на хартии енормно пораснаа. Потоа, секретарот Паулсон го обзнани почетниот план од 700 милијарди долари да се купи актива за да се поддржи банкарскиот сектор. Но, тоа не ги отстрани сомнежите.

Притисоците нараснаа и во Европа. Во септември „Дексиа“, „Фортис“ и „Хипо риал естејт“ (Dexia, Fortis, Hypo Real Estate) мораа да добијат итна инјекција од капитал, главно од владите. Во Англија, властите ја олеснија брзата консолидација во хипотекарниот сектор со тоа што „Еби Сантандер“ (Abbey Santander) ги купи „Елианс“ (Alliance) и „Лајкестер“ (Leicester), помогна некои спојувања во градежниот сектор и предложи спојување на „ЛТСБ“ (LTSB) и „ХБОС“ (HBOS). Конечно, кон крајот на септември, транспарентните власти во Англија интервенираа да се разрешат растечките тешкотии во „Бредфрод и Бингли“ (Bradford and Bingley), со пренесување на депозитите и мрежата на филијалите на „Еби Сантандер“ (Abbey Santander) и преземајќи ја останатата актива и обврски во јавна сопственост, за потоа да ги затвори на организиран начин.

Тоа што всушност започна да се случува на финансиските пазари сите аналитичари го оценија како невидено, од големата светска криза во 1929-1933 година од минатиот век. Веќе во втората половина на септември, компаниите и небанкарските финансиски институции го забрзаа своето повлекување дури и од краткорочното финансирање на банките, а банките с? повеќе ја губеа довербата да си позајмуваат едни на други. Трошоците за финансирање остро пораснаа. Многу институции можеа да позајмуваат само преку ноќ. Кредитите кон реалната економија речиси запреа. На финансиските пазари, довербата кон другите падна до точка по која инвеститорите спасот го гледаа главно во бегство кон владини инструменти, на пример, државните записи на САД, коишто во еден момент имаа негативен принос. Недовербата отиде многу подалеку, одошто проблемот со подгрупата ранливи банки. Извештаите говорат дека САД и Европа забележаа пазарни загуби на кредитите на активата од близу 3 трилиони долари.

Без оглед на тоа што сите овие загуби нема да паднат на товар на банките и може да ги пренагласат загубите на тие коишто може да го држат долгот до доспевање, инвеститорите и нивните партнери станаа многу загрижени за обемот на стварните загуби во банкарските и трговските книги во поширок опфат на институциите и нивната способност да продолжат со финансирање на своите бизниси. Фокусот на грижата се премести од идната профитабилност кон идното преживување. Затоа премијата ЦДС (CDS) се зголеми до размери без преседан, цените на акциите на банките остро се намалија, а пазарот на пари пресуши. Меѓубанкарската зајмовна маргина драматично се продлабочи, позајмувањето, како што спомнав, се скрати само на заеми преку ноќ. Околу 6. и 7. октомври дури и позајмувањето преку ноќ пресуши.

Со што одговорија централните банки на владите на земјите од епицентарот на кризата?

На почетокот, централните банки се определија да обезбедат ликвидност, толку колку што е потребно. Обемот на ликвидносната поддршка од централните банки на Америка, Англија, Европа, беше без преседан во досегашната историја. Тоа вклучуваше широк спектар мерки, вклучувајќи долгорочен репо врз основа на широк спектар колатерали и воведување специјални ликвидносни шеми коишто им овозможуваа на банките да ја заменат неликвидната актива со трезорски записи (Treasury Bills) за период до три години. Ова е, неверојатно, невидено досега. Но, некои знаеја, други можеби не, дека тоа, ни оддалеку не е доволно. Дека, инјектирањето ликвидност има витална улога само во одложувањето на непосредниот, претстоечкиот колапс. Дека таквите чекори можат да помогнат да се преброди кризата само додека не се отстранат вистинските причини што ја ширеа недовербата. Исто така, да помогнат да се сфати острината на основниот проблем и да се одложи неизбежниот ден на полагање на сметката. „Токму како што високата температура, грозницата, е сама по себе симптом за основниот услов“ (напиша Мервин Кинг), така замрзнувањето на меѓубанкарскиот пазар и пазарите на пари беше симптом за подлабоки структурни проблеми во банкарскиот сектор. Затоа мораше да следат и друга група мерки. Новите дополнителни мерки беа дизајнирани да го отстранат стравот произведен од помислата и фактите дека банките не се солвентни. Да се осигура дека банките имаат доволно капитал за да го преживаат острото економско стрмоглавување и оттука да им се овозможи да го продолжат давањето заеми по нормални критериуми за добрите кредити. Со банкарски систем што е целосно солвентен може да се дадат гаранции без изложување на даночните обврзници на неприфатлив ризик (само да спомнам, британските даночни обврзници во моментов имаат поголеми побарувања во вид на банкарска актива во форма на колатерал чуван од Банката на Англија, одошто вкупната вредност на капитал на банките во Англија. Затоа, утрото на 8. октомври, премиерот на Англија и министерот го соопштија планот за рекапитализација на банкарскиот систем, којшто потоа, на еден или на друг начин, го следеа и другите во светот, пред с? Америка и Европа. 

Попрецизно, зошто мораше да следи овој радикален план?

Кога финансискиот метеж започна (во август 2007 година), пазарите на бројни финансиски инструменти, вклучително и  МБС (mortgage-backed securities), престанаа да функционираат. Се исушија. Повеќето аналитичари мислеа дека тоа е привремено. Но, времето минуваше, пазарите не се преотвораа. Стануваше јасно, проблемот е многу подлабок. Грижата дека се работи за несолвентност растеше и се потврдуваше. Всушност исплива на површината дека главниот проблем е солвентноста и одржливоста на моделот за финансирање. Затоа, инјектирањето ликвидност беше само добивање во време. Секјуритизираните хипотеки, собирањето хипотеки врзани заедно и продавани преку хартии од вредност, вклучувајќи ги и неславните високоризични хипотекарни кредити на пазарот на САД (US-sub-prime mortgages), беа пазарно тргувани додека цените на становите и куќите растеа и кога каматите беа ниски. Тоа ги маскираше ризиците на основните заеми. Со секјуритизација на хипотеките од толкав обем, банките ја трансформираа ликвидноста во своите книги за заеми. Тоа пак, тие исто така, го финансираа со краткорочно земање заеми (wholesale borrowing). Но, кога бројот на ненаплатени износи се намножи, а цените на становите паднаа, прво во Америка, а потоа и пошироко, инвеститорите мораа да ги преоценат ризиците коишто произлегуваат од овие хартии. Тие, како поризични, ја загубија вредноста. Падна побарувачката за нив. Од истите причини, вредноста на хипотекарните книги се намали. Падна вредноста на нивните активи, но остана вредноста на нивните обврски непроменета. Негативниот ефект беше зголемен со многу високото ниво на позајмување во однос на капиталот (или т.н. „ливериџ“), со кој многу банки оперираа, и со фактот што банките имаа купено големи количества секјуритизирани и посложени финансиски инструменти едни од други. Не само што беше тешко тие да бидат реално вреднувани, туку и распределбата на загубите низ финансискиот систем беше нејасна. Цената на акциите на банките падна. Капиталот стана ограничен. Пазарот прати јасен сигнал: банките немаат доволно капитал. Пораката? Докапитализирајте веднаш!

Што велат најновите вести од пазарот?

Откако беа соопштени пакетите за рекапитализација и другите мерки се јавија знаци на подобрување. Износот на премијата за ризик на свопови за ненаплатливост на побарувањата (credit default swap premium), којшто ја покажува загриженоста на пазарите за солвентноста на банките и којшто, според повеќе експерти, е најзначајна поединечна дијагностичка статистика, започна да се намалува. Посебно, премијата ЦДС (commercial debt securities premia) значајно се намали. 

Напредокот со гаранциите, иако постепен, исто така е охрабрувачки, со повеќе банки коишто издаваат обврзници дури и без користење гаранција (државна). Маргината (spreads) на Либор, исто така, се намали и се очекува да продолжи полека да се стеснува во споредба со периодот пред преземањето на мерките (ова повеќе се однесува на Англија).

Многу банки продолжија да се соочуваат со „деливериџирање“ (deleveraging) и со ребалансирање за да ја намалат зависноста од финансирање преку централните банки.
 
Посилната капитална и финансиска позиција на банките ќе биде можна за период од неколку години. Пошироко, финансискиот систем останува под акутен грч, напнатост. Реалниот економски сектор ги трпи последиците. Невработеноста се зголемува. Финансирањето на бизнисите е потешко и поскапо. Растот на економиите се намалува. Намалувањето на растот почнаа да го чуствуваат и т.н. „брзорастечки“ економии. Се чини дека се влегува во рецесија. Централните банки на развиените економии го префрлаат тежиштето на мерките од контрола на инфлацијата кон спречување на рецесијата. 

Какви лекции може да се извлечат од оваа криза?

1.     Ноут Велинк (Nout Wellink), претседателот на Базелскиот комитет за банкарска супервизија и гувернер на Централната банка на Холандија го цитира Чарлс Киндлбергер (Charles Kindleberger), кој во својата позната книга „Пари, паники и крахови“ вели дека „финансиските кризи се типично резултат на продолжена акумулација на дисбаланси (нерамнотежи), на кои им претходел некој егзоген шок или структурни промени во финансискиот систем“. Примерите се во промените на политичкото опкружување, новите регулативи и финансиските иновации. Овие промени создаваат нови можности, но, исто така, и неизвесности и недостаток на свесност за потенцијалните ризици од т.н. „непознати дилеми“ (unknown-unknowns). Во такви околности вели Велинк, традиционалните checks and balances може да станат несоодветни и може лесно да предизвикаат прекумерен ризик.

И навистина имавме:


-             Фискални и платно билансни дефицити за кои, во глобализираниот свет не постоеше доволно добра волја за справување со нив, во тие рамки и за разговори за девизните курсеви.

-             Крупни нерамнотежи во финансискиот сектор чии димензии нараснаа до експлозија. Додека стапките на штедење се намалуваа со ограничен раст на депозитите на домаќинствата, банките го пополнуваа јазот помеѓу депозитите на мало и кредитниот раст од „чешмата“ на пазарите на големо. На пример, јазот помеѓу давањето заеми на клиентите и депозитите се искачи од нула, на почетокот од векот, на преку 700 милијарди фунти, во првата половина од 2008 година, во Англија, вели Сер Џон Гив (Sir John Gieve), заменик-гувернер на Банката на Англија.

-             Експанзијата на агрегатните биланси на банките коишто станаа многу „надувани“, го надминуваше растот на реалната економија.

-             Структурата на обврските беше прекумерно потпрена на одржуваната расположливост на т.н. финансирање на големо (wholesale funding), чиешто доспевање беше на краток рок.

-             Расчекорот помеѓу капиталот и ликвидноста од една страна и ризиците на страната на обврските стануваше с? поголем.

-             Финансиските иновации донесоа многу „непознати дилеми“ (unknown-unknowns), заедно со брзиот тренд на глобализацијата. Значи, се случија структурни промени преку финансиските подновувања. Најдобар пример за ова е моделот на издавање кредити и распределба на побарувањата  на ланец финансиски посредници и крајни корисници (originate-to-distribute), којшто го замени традиционалниот банкарски модел на издавање кредити и држење до нивното доспевање (originate-to-maturity). Тоа навистина, создаде нови можности за финансискиот систем за ширење и управување со ризиците и расчекори помеѓу роковите на враќање на изворите на кредитирање и роковите на доспевање на враќањето на кредитите (maturity mismatches). Некои банки го направија овој модел целосно интегрирана деловна стратегија и примарен извор на финансирање на своите активности. Ги секјуритизираа заемите, го трансферираа ризикот на други во краток период, за повторно и повторно да зајмуваат слободен капитал. Повторно да ги продаваат побарувањата и брзо да заработуваат, но, тоа дефинитивно ги намали стандардите за давање заеми.

2.     Каква треба да биде среднорочната агенда на одговор на фундаменталните проблеми во финансискиот сектор, како лекција од досега спознаеното?

·         Не смеат предолго да се толерираат ниту макроекономските, ниту секторските нерамнотежи, за кои веќе говорев.

·         Мора драматично да се зајакнат процесите и процедурите за управување со ризиците од страна на банките. Тоа подразбира ревидирање на постојните лимити на изложеност на банките на одделни ризици, унапредување на постапките на стрес-тестирање и отстранување на слабостите поврзани со управувањето со ризиците коишто произлегуваат од вложувањата во структурните финансиски производи. Ние, како Народна банка на Република Македонија, донесовме нови прописи во врска со овие прашања и продолжуваме заедно со нашите банки да работиме на тоа.

·        Зајакнување на принципите за управување со ликвидносниот ризик, особено во услови на криза. На меѓународен план, веќе се преземени чекори. Во април 2008 година, ФФС изготви Извештај и дефинира 67 активности за зајакнување на пазарите и отпорноста на институциите. Извештајот посебно се осврнува на ликвидноста, а на 28. септември, Базелскиот комитет за банкарска супервизија ги објави новите Унапредени принципи за посигурно управување со ликвидносниот ризик и неговата супервизија. Одговорноста е лоцирана кај банките и супервизорите. Ние, како Народна банка, веќе донесовме нови прописи за дефинирање на основните елементи коишто мора да ги има системот за управување со ликвидносниот систем на секоја банка. Целта е да се обезбеди ниво на ликвидност што банките ќе можат да го користат како извор за покривање.

·          Мора да се зголеми транспарентноста на работењето на финансиските институции преку видот и обемот на податоците коишто овие институции ќе ги обелоденуваат. Тоа ќе придонесе за зголемување на довербата во финансискиот систем. Базелскиот комитет за банкарска супервизија и Одборот за меѓународни сметководствени стандарди веќе презедоа определени активности.

·         Посебно внимание заслужува регулативата за утврдување и мерење на солвентноста на банките. Соодветното ниво на капитал е основно сидро за стабилен банкарски систем. Кога во меѓународни рамки се зборува за ова прашање, пред с? се мисли на примената на новата капитална спогодба, т.н. БАЗЕЛ 2. Уште пред да биде целосно применета, таа доживува критики, затоа не е соодветно да се посочува како една од причините за сегашната криза. Меѓутоа, важно е да се каже дека веќе се подготвени предлог-измени како одговор на новите состојби. А тоа се, меѓу другите, следниве:

-                      Подобрување на начинот на покривање на ризиците коишто произлегуваат од користењето структурни финансиски производи.

-                      Измени во утврдувањето на капиталот потребен за покривање на ризиците од портфолиоото на банките за тргување, особено на оние инструменти коишто се карактеризираат со пониска ликвидност на пазарот.

-           Мерки за намалување на ефектите од економските циклуси врз нивото на потребен капитал. Намерата е: да се издвојат повеќе резерви во услови на експанзија за да се обезбеди доволно капитал за покривање на загубите во услови на криза. Тоа е шпанско искуство, наречено  динамичко снабдување (обезбедување) (dynamic provisioning).

-           Зголемување на видот на податоците коишто задолжително ќе се објавуваат од страна на банките. Само да кажам дека Народната банка ги започна активностите за примена на БАЗЕЛ 2 и во македонскиот банкарски систем.  



Има ли и ќе има ли оваа криза удар врз нашите економии?

Веќе има и дополнително ќе има во зависност од тоа колку време ќе биде потребно за излез од неа. Прв на удар е реалниот сектор. Кај сите нас, во зависност од структурата на економијата, на удар ќе биде извозниот сектор.

„Консензус форкест“ (Consensus Forecasts) од октомври 2008 година предвидува дека растот на економијата во САД ќе изнесува 1,4%, а во 2009 година 0%, при проектиран пад на личната потрошувачка и поинтензивен пад на инвестициската потрошувачка.

Растот на економијата во ЕУ во 2008 година е ревидиран надолу (1,4%), а за 2009 година е 0,6%. Како пример може да се наведе тоа што 60% од извозот на македонската економија е кон земјите-членки на ЕУ. Условите на размената се веќе влошени и ние проектираме натамошно продлабочување на трговскиот дефицит и дефицитот во тековната сметка, а зголемениот минус меѓу извозот и увозот ќе предизвика смалување на нашата стапка на раст. Очекуваме негативен удар и во капитално-финансиската сметка, но, во овој момент е тешко да се определи неговиот износ. Банкарството нема да биде погодено директно. Нема изложеност во ризични финансиски инструменти. Депозитите се дисперзирани согласно со регулативата. Ќе биде многу важно за банкарството во регионот колку е можно повеќе да одработиме на зачувување на довербата во институциите, во банките. Колку е можно повеќе да ги спречиме шпекулациите коишто можат да предизвикаат паника кај депонентите. Регионот треба да одговори на светската финансиска криза и на рецесиските движења со зголемена меѓусебна соработка. И економска, и политичка. Намалената извозна побарувачка во развиените економии може делумно да се амортизира со зголемување на меѓусебната размена и меѓусебното зголемување на приватното кредитирање во трговска или финансиска смисла. Утрешната конференција има шанса да го даде својот прилог во тоа.

Дали светската финансиска криза ќе изврши и поголеми иновации во светскиот финансиски систем и поредок и дали се на повидок некои поместувања, редистрибуции во светската финансиска архитектура и моќ?

Лично, мислам дека е тоа мошне веројатно, речиси неизбежно.

          Од една страна станува сосема јасно дека на глобализираните пазари и вкупно глобализираната економија ? се нужни глобални и ефикасни светски институции каде што ќе се договараат ефикасни и навремени, координирани одговори на економските и финансиските ризици и кризи.

           Само како пример да кажам. Швајцарија беше обврзана да ги поддржи „УБС“ (UBS) и „Кредит Свис“ (Credit Suisse). Но, проблемот е што тие го надминуваат нејзиниот капацитет, каков што е случајот и какви што ќе има с? повеќе такви случаи со големите финансиски гиганти во многу други држави.

Буш и Саркози се сретнаа, а прашањето беше ништо помалку одошто целосно нов светски финансиски систем којшто ќе ги опфати Кина, Индија и Бразил, и тоа веднаш. Овие земји се вклучуваат да му помогнат на Западот да ги совлада проблемите со рекапитализацијата.

Британскиот премиер Гордон Браун силно советува нов Бретонвудски договор (Bretton Woods) за меѓународниот монетарен систем. Сегашните слободи на њујоршките институции за финансирање на станбениот сектор ќе „испарат“. 

Арапските држави и Русија се чини дека не се подготвени да разговараат во оваа насока, или можеби тоа е само навидум. Но, Путин, за време на посетата на Кина ги советуваше кинеските лидери да почнат со размена во своите национални валути искажувајќи експлицитна недоверба кон доларот.

Земјите од Персискиот Залив планираат монетарна унија. Ќе се одлучат ли на тоа?

Според се, почитувани, вистина живееме во возбудливо историско време. Криза е, да. Но, веројатно неслучајно мудрите Кинези имаат два знака за кризата. Едниот што означува опасност, а другиот - можности. Оваа криза е вистинска можност да научиме многу, во овој случај на грешките на развиените, за да изградиме финансиски систем и економија коишто ќе бидат помалку чувствителни на идните шокови од која било природа. 

Благодарам!   

м-р Петар Гошев
гувернер