Советување на тема: Mонетарната политика и економскиот развој на Република Македонија, 18.11.1999 година, aвтор: д-р Љубе Трпески

Ниската инфлација главен предуслов за динамичен и одржлив економски раст

Дозволете ми најнапред да се заблагодарам на организаторот за укажаната доверба да бидам еден од уводните дискутанти на денешното советување.

Има еден мал проблем, дали како уводен дискутант да зборува професорот Трпески или гувернерот Трпески. Многу често овие двајца се расправаат меѓу себе, водат жолчни полемики, притоа, професорот Трпески е многу послободен во своите искажувања, од гувернерот Трпески.

Појдувајќи од насловот на темата: "Монетарна политика и економскиот развој на Република Македонија", како и од тезите приложени во поканата, дозволете ми најнапред да го истакнам она што е општо прифатено во светот и што го има во секој стандарден универзитетски учебник од оваа област, па и во нашите учебници на овој факултет, а тоа е, дека најнапред треба да се прави разлика за делувањето на монетарната политика на краток рок и на долг рок.

Потоа, во секој стандарден учебник стои дека основни цели кои властите сакаат да ги остварат со економската, а тука се вклучува и монетарната политика на краток рок се:

постигнување на одредена стапка на стопански раст, односно постигнување на одредено ниво на производство,
одржување стабилност на општото ниво на цените,
одржување на урамнотеженоста на платниот биланс, односно стабилност на девизниот курс.
Ако се анализираат гореспомнатите цели ќе се види дека едни имаат развоен карактер, а други стабилизационен.

Постои одредена инкопатибилност меѓу овие цели, иако на прв поглед меѓу развојот и стабилноста на стопанството не би требало да постои инкопатибилност. Имено, досегашното искуство (наше и светско) покажува дека не е можно истовремено да се остваруваат сите цели во подеднаква мера.

Доколку со експанзивна монетарна политика се влијае врз забрзувањето на стопанскиот растеж и производството, таквата политика, во исто време, негативно дејствува врз цените и платниот биланс. Од тие причини потребата од синхронизирано дејствување врз сите инструменти од економската политика е повеќе од неопходна.

Притоа, постои консензус дека на долг рок се монетарната политика, односно со промените во монетарната политика се влијае само на цените, а на краток рок можно е влијание на одредени реални варијабли како што е производството, увозот, извозот и сл.

Едно од централните прашања во современата монетарна теорија е прашањето за влијанието на монетарните агрегати врз стопанските движења. Ова прашање е посебно актуелно во земјите со пазарна економија, па и логично е што е таму и најмногу проучувано. Во високо развиените пазарни економии прашањето за влијанието на парите и кредитите врз стопанските движења, како проблем се јавува низ една подолга историска перспектива.

Монетарните теоретичари во западната монетарна теорија, по ова прашање, а и не само по ова, главно, се поделени во две големи групи. Едната група го следи и го доразвива учењето на Keynes и се нарекува кејнсијанска. и втората група ги следи традициите на квантитативната теорија на парите и е опфатена под едно општо име - монетаризам. Ова се две широки и не сосема хомогени групи, во кои можат да се најдат низа подгрупи што се покомпактни по своите сфаќања.

Така, на пример, во закрилата на кејнсијанциите спаѓа итн. Редклифов комитет, кој претставува екстремна верзија на Кејнсовото учење, за кого и најголемите критики доаѓаат и од самите кејнсијанци. На пример, Самуелсон ќе го нараче учењето на Редклиф - најбесплодна операција на сите времиња.

Во кејнсијанската група денес се доминантни две крила: во едното влегуваат т.н. "доходовци" на чело со Modigliani, Albert Ando, Heller па и Samuelson иако, нему, монетарните проблеми не му се директна специјалност и, второто крило, кое во овој момент е посупериорно, а е предвидено од нобеловецот James Tobin (познато како "Тобинова школа").

Во групата на монетаристите најзначајна и најкомпактна е Чикашката школа, на чело со нејзиниот корифеј Milton Friedman, а тука влегуваат уште и Anna Shwartz, Philip Cagan, John Klein, Richard Selden, Meiselman, Kaufman, Jordan, Anderson и други. Меѓу монетаристите, покрај приврзаниците на "Чикашката школа", посебно треба да се истакнат и Karl Brunner и A. Meltzer кои ја даваат т.н. “Wealth Adjustment” теорија, а секако не смеат да се изостават уште и Patinkin, Mayer, Fand итн.

Чикашката школа ја даде т.н. реформулирана квантитативна теорија за парите, која денес, стекнува се поголем и поголем број приврзаници во светот и која има се поголемо влијание во водењето на монетарната политика во голем број земји со пазарна економија. Според оваа теорија парите претставуваат водечки фактор, лидинг фактор, во влијанието врз стопанските движења. Поттикнувачките промени доаѓаат од промените во парите спрема промените во стопанските движења. Клучна детерминанта претставува побарувачката на пари која претставува стабилна функција а влијанието се изразува во процесот на приспособувањето на стварното количество пари спрема побарувачката, односно во процесот на воспоставувањето на повторна монетарна рамнотежа.

Влијанието на парите врз стопанските движења се изразува по извесен временски период кој е нерамномерен и зависен од мноштво фактори кои влијаат врз процесите на повторно воспоставување рамнотежа меѓу постојното количество пари и побарувачката на пари. бидејќи овој “time lag” не може да се утврди со доволен степен на сигурност, логично произлегува, според Friedman, дека најефикасна монетарна политика ќе се води ако стапката на порастот на парите биде константна. Со тоа тој, всушност, негира дека може да се води успешна стабилизациона политика со помош на дискрециона монетарна политика.

Се поголемата популарност на оваа теорија доаѓа како резултат на тоа што таа има добра емпириска подлога. Обилно користејќи ги најновите достигања во статистиката, економетријата, квантитативците со гордост истакнуваат дека тие и не тврдат оти кејнсијанската теорија не е точна, но дека нивните емпириски истражувања покажуваат оти постои цврста поврзаност меѓу монетарните и реалните агрегати.

Другите конкурентни теории на запад не се така емпириски тестрирани и верифицирани. Тоа, пред се, се однесува на неокејнсијанските теории, како што е на пример “Portfolio Balance” теоријата на James Tobin. Тоа е, всушност, теорија на имотен избор. поединецот или пошироката заедница своите заштеди ги разместува меѓу алтернативните имоти. Парите, според “Portfolio Balance” теоријата, се само еден вид имот. Ним не им се придава некоја поголема важност во однос на другите видови имоти. Промени во економијата можат да настанат ако се промени релативната структура на имотот поттикната од кој да било вид имот.

Меѓутоа, според “Wealth Adgustment” теоријата на Brunner и Meltzer, парите не треба да се изедначат со другите видови имот зошто парите се "специјален имот". Всушност, велат "Brunner и Meltzer, разликите меѓу парите и другите имоти се многу позабележителни отколку во теоријата и не се нужни големи напори за да се докаже дека промените во количеството на парите е во далеку поблиска релација со економска активност од кој да било друг имот. Но, за разлика од Friedman, и другите приврзаници на Чикашката школа Brunner и Meltzer немаат екстремни ставови дека само промените во паричната маса влијаат врз економската активност, туку според нив, промените во паричната маса се доминантен фактор, но не и единствен. Еден од најголемите проблеми сврзан со влијанието на монетарните агрегати врз стопанските движења е преку кој трансмисионен механизам се пренесуваат овие ефекти.

Според Реформулираната кванитативна теорија промените во парите директно предизвикуваат промени во доходот и цените. кај “Kejnsovata Liquidity Preference” теорија промените во паричната маса предизвикуваат промени во каматната стапка и во профитната стапка на капиталот, па во таа смисла промените во паричната маса можат индиректно да влијаат врз стопанските движења.

Во Тобиновата “Portfolio Balance” теорија промените во паричната маса или во промените на кој да било друг имот влијат врз промените во структурата на каматните стапки. Според оваа теорија трансмисиониот механизам се одвива на следниов начин: промени во парите (или кој да било имот) - промени во каматните стапки (не една, туку сите каматни стапки) - промени во побарувачката за капитал - промени во стопанската активност. И во сфаќањето за правецот на ефектите има разлики. И квантитативната теорија и Liquidity Preference теоријата за промените во количеството на парите ја погаѓаат економската активност во ист правец. Според Portfolio Balance теоријата тоа може, но и не мора - може дури и правецот да биде спротивен.

Меѓутоа, за разлика од академските кругови кои имаат слобода до бескрај да водат полемики, полисмејкерите ја немаат таа слобода, тие мора да донесуваат одлуки.

Во 60-тите години, особено по појавата на Филипсовата крива, преовладуваше мислењето дека со водење на полиберална монетарна политика, односно со дозволување на одреден пораст на цените, можно е на краток рок да се влијае за намалување на невработеноста.

Меѓутоа популарноста на Филипсовата крива траеше многу кратко време, затоа што во 70-тите години светот се соочи со еден друг феномен - истовремено постоење на висока инфлација и висока невработеност.

Од тие години, до денес, се повеќе преовладува уверувањето дека ефектите од поголемата инфлација врз порастот на вработеноста (што се случува преку намалување на реалните плати) се многу мали и несигурни и се истопуваат за брзо време, преку вклучување на механизмот на инфлаторните очекувања, што економските субјекти ги вградуваат во сите нивни одлуки. На тој начин позитивниот ефект врз растот исчезнува, а стапката на невработеност се враќа на првобитно ниво. Единствено што останува е повисокото ниво на инфлацијата. И ова е потврдено во голем број на земји и во голем број години. За тоа, постојат голем број емпириски студии.

Со други зборови ако во 60-тите преовладуваше уверувањето дека, на долг рок, нема позитивна врска меѓу инфлацијата и вработувањето, а дека на краток рок постои одредена позитивна врска меѓу порастот на инфлацијата и вработеноста. Од 70-тите наваму, особено последните 10 години тој консензус дека на долг рок нема позитивна врска меѓу инфлацијата и вработеноста и понатаму останува, а за релациите на краток рок комплетно се сменува мислењето за позитивната врска меѓу инфлацијата и вработеноста, сега е доминантно уверувањето дека штетите од инфлацијата и на краток рок се толку поголеми од евентуалните кратки користи, така да монетарната политика не треба воопшто да има други цели - освен остварување на ниска инфлација.

Најголемиот број на земји (високо развиени) тоа го имаат вградено и во законите за нивните централни банки - дека нивна основна гржа е одржување на ниска инфлација.

Се поставува прашање - колку ниска инфлација?

Алан Гринспен вели: "Инфлацијата треба да биде толку ниска што економските субјекти воопшто нема да ја земат предвид при донесувањето на економските одлуки".

Тоа значи дека ценовна стабилност е постигната во оној момент кога економските субјекти воопшто нема да вградуваат инфлациски очекувања во своите одлуки.

Дали тоа значи дека на монетарната политика треба да и е цел - нулта инфлација?

Во високо развиените земји таму каде што крајна цел на монетарната политика е инфлацијата - скоро во сите нив, вградена цел на монетарната политика која треба да се остварува со монетарна политика и другите инструменти на економската политика е инфлација од 2%.

Се поставува прашање - зошто не нула?

Не е препорачлива нулта инфлација затоа што цените на стоките можат да се зголемат и заради подобрување на квалитет на стоките за 1% до 2%, и тоа не би требало да се дестимулира.

Исто така во овие 20-тина развиени индустриски земји, општо прифтено е мислењето дека Централната банка треба да интервенира ако инфлацијата порасне за еден процентен поен над таргет од 2% или ако падне за 1 процентен поен, и ако се оцени дека има тенденција тој пораст или тој пад да продолжи.

За земјите во транзиција се толерираат нешто повисоки стапки, но сепак се движат во зоната на едноцифрена инфлација. Всушност сите емпириски студии покажуваат за штетното влијание на инфлацијата која се движи во зоната над 10% врз вработеноста и растот. Нема емпириски студии за штетното влијание на едноцифрена инфлација врз вработеноста и растот.

Исто така, денес преовладува мислењето дека политиката на ниска инфлација е главен предуслов или sine qua non за стабилен и висок раст и поволни движења во вработувањето. Така да пооделните дискусии кај нас за поголема инфлација како лек за решавање на оделни економски проблеми во светот одамна се смета за анахронизам.

Доколу се одржува ниска инфлација во еден подолг период тоа неминовно води до намалување на каматните стапки, а намалените каматни стапки поволно влијаат на економскиот раст и зголемување на вработеноста.

Ниската и предвидлива инфлација на подолг период влијае и за прилив на странски директни инвестиции што исто така, поготово во земјите во развој, влијае на зголемување на растот.

Сепак предизвикот да се употреби монетарната политика за да се стимулира вработување сеуште постои. Таква опасност постои дури и во развиените земји особено пред избори или за време на избори.

Од тие причини, за да не биде злоупотребена монетарната политика, во сите земји (високо развиени) се донесоа закони или настанаа измени во законите со што на централните банки им е даден висок степен на независност односно самостојност.

Самостојноста се изразува на две нивоа:

1.       Самостојност (независност) во однос со Извршната власт.

2.       Самостојност (независност) во однос на Парламентот.

Скоро сите централни банки во високо развиените земји се независни во однос на Извршната власт.

Еден помал дел на централни банки (како шо се Бундесбанката, Централната банка на Швајцарија, САД, Нов Зеланд) се независни и во однос на Парламентот.

Што значи тоа? Тоа значи дека самостојно ги одредуваат целите и задачите на монетарната политика независно од тоа кој се намерите и на Владата и на Парламентот.

Голем пробив на тој план се направи со формирањето на Европската централна банка во рамките на Европската монетарна унија.

Европската централна банка е комплетно самостојна институција, и во формулирањето на целите на монетарната политика и во нивното реализирање.

Европската унија оди и чекор понатаму. Таа инсистира од земјите аспиранти за влегување во Европската унија да направат измена во своите законодавства и статусот на нивните централни банки да биде изедначен со статусот што го има Европската централна банка.

Во овие денови Словенија, преговара со Европската унија. Едно од барањата е во Законот на Централната банка на Словенија да се направат измени и статусот на Централната банка на Словенија да се изедначи со статусот на Централната банка на Европската унија.

Друга работа, на која инсистираат во Европската унија е земјите аспиранти за влегување во Европската унија во Законот за Централната банка да вградат одредби дека нивна главна задача е одржување на ниска стапка на инфлација.

Трета работа на која инсистираат е да се донесе Закон, со кој се забранува Централната банка да го финансира дефицитот во Буџетот.

Прашањето на утврдување на целта на монетарната политика и нејзиното квантифицирање е значи навистина комплексно и мислам дека кон него треба да се пристапи со долгорочна визија. Според мое мислење, Република Македонија треба да прекине да утврдува годишни инфлациони таргети и да пристапи кон утврдување на среднорочен таргет за инфлацијата, кој би можел да се дефинира како одржување на стапката на инфлација во интервалот 4%-5% во периодот до 2005 година. Зошто е потребно поместувањето на временскиот хоризонт при проектирањето на инфлацијата од краток на среден рок? Постојат повеќе причини:

1.       Монетарната политика и нејзините цели едноставно не завршуваат на 31 декември и не почнуваат на 1 јануари секоја година. Спроведувањето на монетарната политика е континуиран процес со јасни цели, и тие треба да бидат однапред определени со цел да се оствари максимална транспарентност и информираност на економските субјекти за долгорочната визија на макроекономската и монетарната политика;

2.       Корекцијата на релативните цени во Република Македонија е само започната, но не е завршена. Тоа е процес кој бара доволно време: прво, за да се испеглаат наследените дисторзии; а второ, за да се инкорпорираат стандардните и континуирани процеси на прилагодувања на релативните цени кои ги рефлектираат промените на продуктивноста и трошоците на работење во домашната и странските економии;

3.       Долгорочниот таргет за инфлација би бил конзистентен со нашата стратегија за влегување во ЕУ и ЕМУ. Поблиското врзување на нашата валута за ЕУРО-то имплицира креирање на услови за задржување на инфлацијата на ниско ниво, но и значајно редуцирање на каматните стапки;

4.       Монетарната политика е всушност комбинација на ex ante инфлационен таргет и дискреционен одговор на одредени шокови. Преку долгорочниот таргет, би се добил простор за поголема флексибилност при дефинирањето на краткорочните проекции, без притоа да се изгуби јасната долгорочна цел. Тоа би овозможило при крткорочните проекции да се инкорпорираат информациите за евентуални шокови кои можат да ја погодат економијата, освен оние кои делуваат чисто на страна на понудата. Имајќи долгорочен таргет за инфлацијата, монетарната политика ќе биде во состојба да одлучи дали ќе реагира на тие шокови на краток рок, или пак ќе оцени дека водењето на контрациклична монетарна политика е економски нерационално и скапо.

Потенцијален проблем со долгорочен таргет за инфлацијата може да биде веројатноста од отстапување на краткорочните резултати од долгорочната цел, со ризично влијание врз кредибилитетот на Централната банка. Но тој мора да се гради и преку влијание врз очекувањата на економските субјекти на долг рок, а Народна банка би требала да има позитивно влијание врз формирањето на тие очекувања.

Ако ценовната стабилност е најдобриот придонес што монетарната политика може да го обезбеди за економскиот раст, се поставува прашањето како и со кој концепт да се оствари тоа? Генерално, успешните монетарни стратегии имаат две заеднички карактеристики: ориентирани се на долг рок; и обезбедуваат транспарентен стандард за оценување на политиката. Во таа функција, Централните банки употребуваат различни таргети кои на најуверлив начин ја изразуваат посветеноста на монетарните власти кон одржување на стабилноста на цените. Во таа функција, со различен успех во различни земји, се користат три стратегии (таргети): монетарните агрегати, директно таргетирање на инфлацијата и девизниот курс.

Стратегијата на таргетирање на монетарните агрегати, која беше доминантна до 1995 година, заради нестабилноста на побарувачката за пари, не е добро решение за Република Македонија во сегашнава фаза. Од 27 земји во транзиција, 12 ја применуваат оваа стратегија, но ниедна од нив не спаѓа во групата на 10 најуспешни транзициони економии. Од развиените земји, најуспешна и најдолготрајна примена оваа стратегија имаше во Германија и во одредена форма во Швајцарија. По влегувањето на Германија во ЕМУ, стратегијата на Бундесбанката само делумно беше пренесена во монетарната политика на ЕЦБ, која користи некаква комбинација на стратегијата на монетарно таргетирање и директно таргетирање на инфлацијата.

Втората алтернатива е директно таргетирање на инфлацијата, што како стратегија се применува од десетина развиени земји, но во поново време е доста актуелна и кај некои пилот-земји од Централна Европа (пред се Чешка и Полска). Иницијалните резултати од оваа понова монетарна стратегија се позитивни, при што транспарентноста, релативната флексибилност и избегнувањето на проблемот на проценка на брзината на оптек на парите, се главните атрибути на оваа стратегија. Сепак, треба да се има предвид основната слабост на оваа концепција: со монетарната политика не може да се оствари директна контрола врз инфлацијата. Со оглед дека тоа лесно може да предизвика иницирање на потиснатите инфлаторни очекувања, и оваа стратегија за Република Македонија засега останува само во сферата на идни, подалечни решенија.

Актуелната стратегија на монетарната политика кај нас, таргетирање на девизниот курс, се применува во половина од земјите во транзиција, и тоа кај 4 земји во најригидна форма на валутен одбор, а кај 9 други во облик на фиксирање на девизниот курс кон една или кон кошничка на повеќе светски валути. Притоа, во пет од тие земји постои режим на фиксен централен паритет на девизниот курс со маргини кои се движат од +-2,25% (во Унгарија) до +-7% (Полска и Словачка). Предноста на оваа стратегија е во јасноста и транспарентноста на сигналите што ги праќа движењето на девизниот курс до сите економски субјекти. Со нејзина доследна примена во Република Македонија успешно се дисциплинираа монетарната, фискалната и политиката на плати, што овозможи инфлацијата да се сведе на ниско и стабилно ниво.

Меѓутоа, како и секоја друга стратегија, и оваа има одредени недостатоци, кои доаѓаат до израз посебно при нејзина долготрајна примена. Така, основниот недостаток на оваа стратегија е што врзувањето за фиксен паритет во однос на валутата на друга земја значи губење на автономноста на монетарната политика и неможност да се амортизираат одредени домашни шокови, или шокови кои се пренесени од земјата чија валута се користи како сидро. Кај нас сериозно во изминативе години се почуствува како проблем тешкотиите преку монетарната политика да се амортизираат одредени шокови, барем оние кои делуваа на страна на побарувачката, а нив заедно со шоковите на страна на понудата во изминативе години ги имавме и премногу. Според тоа, постепено се исцрпија позитивните ефекти од примената на оваа стратегија, а се повеќе доаѓаат до израз потенцијалните слабости. Со други зборови, сиот товар на одржување на фиксен паритет во услови на структурни проблеми, неискористени капацитети, и други микроекономски ригидности, паѓа на товар на монетарната политика. Фискалната политика во изминативе години даде соодветна поддршка на монетарната политика а во таа насока делуваше и политиката на ограничување на платите. Сепак, маневарскиот простор на монетарната политика е претесен, што посебно доаѓа до израз во услови на глобален недостаток на девизи (како што беше случај за време на војната во СРЈ), или пак перманентен висок прилив на девизи (како што е случај во последниве четири месеци). И во првиот и во вториот случај, притисоците на девизниот пазар се трансмитираат на пазарот на пари, предизвикувајќи високи осцилации на каматните стапки.

Што би било најоптимално решение за Република Македонија во следниве неколку години? Според сите позитивни и негативни аргументи, најефикасен начин на задржување на ценовната стабилност е задржувањето на фиксен централен паритет на денарот во однос на ЕУРО-то. Елаборираните причини индицираат дека е потребна одредена доза на флексибилност во така поставениот режим на девизен курс и таа би се обезбедила преку дозволување на осцилации на курсот околу централната вредност во одредени маргини. Врз основа на правилото на непокриени каматни паритети, маргините би можеле да изнесуваат 5% над и под централниот паритет, што е нешто под висината на каматните дипаритети меѓу Република Македонија и Германија, како земја сидро. на тој начин, би се задржала контролата врз стапката на инфлација и инфлаторните очекувања, а монетарната политика би добила простор за амортизација на шоковите во домашната економија кои се на страна на побарувачката.

Сепак, не треба да се заборави дека девизниот режим и девизниот курс не се замена за структурните реформи. Монетарната политика не може да ја однесе економијата онаму каде што таа и сите ние би сакале. Растот на паричната маса само може да го олесни, или поддржи економскиот раст. Проблемите на долгорочниот развој на македонската економија лежат во структурните ригидности, ограниченоста на ресурсите, неефикасната алокација на средствата и во сите други незавршени процеси на микро и макро преструктуирање. Тоа подразбира водење на одговорна и конзистентна долгорочна политика, во која нема да се напушти концептот на стабилност на цените, но сфатена само како стабилност, а не и непроменливост. Тоа може одвреме навреме да ги прави централните банкари непопуларни кај јавноста, што спаѓа во делокругот на нивната работа. Настојувањето на монетарната политика да и се даде друга улога - само ќе го отргне вниманието од вистинските проблеми.

На крајот да заклучам:

Сепак би било добро да бидеме скромни при оценувањето на тоа што веруваме дека го знаеме денес.

Суммерс во својот труд: Зошто Централните банки треба да спроведуваат ниска инфлација на долг рок има речено: "Ќе претставува погрешно читање на историјата да се мисли дека ние сме ја откриле крајната вистина или дека некои од мислењата овде нема да изгледаат архаично по 20 години".

Ова е поттикнувачка и предизвикувачка изјава. Помислете колку едноличен и досаден би изгледал животот ако некогаш ја дознаеме крајната вистина.