Платформа за дискусија на д-р Анита Ангеловска-Бежоска, вицегувернер во Народната банка на Република Македонија на дебатата на тема Време на ниски каматни стапки“ во организација на Македонската берза и бизнис-магазинот „Економија и бизнис“
Македонската економија има карактеристики на мала и отворена економија, каде што значителен дел од економската активност се заснова врз размена на стоки и услуги со остатокот од светот и каде што дел од потребите за финансирање на растот се задоволуваат преку надворешни недолжнички и должнички извори. Овие обележја упатуваат на тоа дека станува збор за економија што, во значителна мера, е подложна на надворешни шокови кај нашите најзначајни трговски партнери, но и на движењата на глобалните финансиски пазари. Оттаму, македонската економија не остана имуна на глобалната финансиска и економска криза од 2008 година, чии ефекти се почувствуваа преку повеќе канали, вклучително трговскиот, финансискиот, но и преку каналот на очекувањата на економските субјекти, што доведе до изразено влошување на трговската размена, забавени приливи на странски директни инвестиции, сѐ поголеми склоности кон штедење во странска валута, драстично забавување на кредитната активност и следствено, пад на економската активност, иако на споредбена основа релативно пониска.
Во овој контекст, и НБРМ, како и останатите централни банки, се насочи кон ублажување на негативните ефекти со кои се соочи реалниот сектор преку обезбедување олабавени монетарни услови. Сепак, степенот на приспособливиот карактер, времето на активирање и инструментите коишто ги користеа централните банки зависеа од повеќе фактори, како што се: иницијалните макрофундаменти, односно степенот на акумулирани нерамнотежи коишто постоеја во економиите во преткризниот период, просторот што го имаа макроекономските политики (нивото на јавниот долг, или нивото на девизни резерви), избраната монетарна стратегија, односно девизниот режим, како и другите специфични структурни карактеристики на економиите. Имајќи ги предвид релативно претпазливите макроекономски политики во преткризниот период во Република Македонија, коишто го спречија создавањето позначителни нерамнотежи во нашата економија, како и здравоста на нашиот банкарски систем, постоеше простор за контрациклична реакција од страна на двете клучни макроекономски политики. Така, НБРМ, почнувајќи од втората половина на 2009 година, во повеќе наврати изврши намалување на нејзината основна каматна стапка сведувајќи ја на историски најниското ниво од 3,25%, а паралелно со овие измени преземаше и други мерки, главно од макропрудентен карактер, главно насочени кон поттикнување на кредитната активност, а преку тоа и обезбедување поддршка на закрепнувањето на економијата. Во овој контекст беше и мерката насочена кон поттикнување на кредитниот раст во извозниот и енергетскиот сектор, како сектори од клучно значење за македонската економија.
Сигналите од монетарната политика беа, во значителна мера, следени и од банкарскиот систем, односно активните и пасивните каматни стапки во банкарскиот систем се намалија до историско ниски нивоа. Така, просечната активна каматна стапка во денари се намали до нивото од 7% (намалување за 2,8 п.п. во споредба со прекризниот период), а просечната пасивна каматна стапка на 2,9% (намалување од 3,6 п.п.). Исклучително ниските каматни стапки на глобалните финансиски пазари беа фактор којшто, исто така, придонесе за намалување на девизните активни и пасивни каматни стапки. Приносите коишто банките ги остваруваа на девизните средства забележаа остар пад, што во одредена мера се одрази и на девизните пасивни каматни стапки. Следствено, просечната пасивна девизна каматна стапка се намали на 1,3% (пад од 0,9 п.п.), а просечната активна девизна стапка се намали на 5,9% (пад од 2,3 п.п.). Констатацијата за историско ниските нивоа особено се потврдува доколку се направи споредба во подолг период наназад. Притоа, може да се заклучи дека во подолг период пред кризата имаше тренд на намалување на каматните стапки во услови на постојана макроекономска стабилност којашто доведе до поволни очекувања на економските субјекти, зајакнување на довербата во финансиските институции и раст на депозитниот потенцијал, а значителен придонес имаше и влезот на странски капитал во финансискиот сектор, доведувајќи до ефективен раст на конкуренцијата во банкарскиот систем и збогатена понуда на финансиски инструменти. Овој тренд беше прекинат со ескалацијата на глобалната криза, а потоа со постепената стабилизација на трендовите и во контекст на мерките на централната банка продолжи. Така, во последните 15 години, просечната активна каматна стапка е намалена од ниво близу 20% на 7%. Кај депозитите каматни стапки беа забележани слични трендови (пад на просечната депозитна стапка од 10% на 3%).
Стимулативните монетарни услови придонесуваат за поддршка на растот. Намалувањето на каматните стапки, во услови на одржување на адекватното ниво на ликвидност, создадоа поволни услови за финансирање добри инвестициски проекти, коишто се предуслов за проширување на долгорочниот производен потенцијал на една економија, а истовремено обезбедија поддршка и на секторот „население“, што исто така има одредени позитивни ефекти, но главно ограничени на пократок рок. Така, за разлика од многу други економии, банкарскиот систем во Република Македонија во посткризниот период на закрепнување обезбедува солидна поддршка на реалниот сектор. Стапките на кредитен раст се едни од највисоките во рамки на регионот и пошироко, во услови кога стапката на кредитен раст во рамки на Европската Унија до скоро беше негативна. Оваа констатација се потврдува и преку податоците за динамиката на финансиското посредување мерена преку учеството на кредитите во БДП, којашто и понатаму речиси непрекинато расте и е повисока во споредба со преткризниот период за околу 7 п.п., достигнувајќи 48,5% од БДП. Продлабочувањето на финансиското посредување се забележува и во корпоративниот и во секторот „домаќинства“. Стимулативните монетарни услови, контрацикличната фискална политика и структурните реформи придонесоа за побрзо заздравување на македонската економија, во однос на останатите земји во регионот со позитивни придвижувања и на пазарот на труд. Растот на бројот на вработените и растот на платите придонесуваат за раст и на расположливиот доход на населението, којшто бележи позитивни поместувања. Оттаму, каматните приноси се пониски, но други извори на приходи придонесуваат за раст на вкупниот расположлив доход на секторот „население“. Стимулативните активни каматни стапки создаваат потреба и за намалување на каматните стапки на штедењето, и тоа особено во економии како нашата, каде што главен извор на финансирање на кредитната активност се депозитите. Не е возможно намалување на каматите на кредитите без соодветна корекција и кај цената на изворите на тој кредитен раст. Сепак, централната банка презема мерки за ублажување на овој ефект, пред сѐ преку измени кај инструментот задолжителната резерва. Измените се насочени кон поттикнување на штедењето преку ослободување на обврските на банките кон физички лица со рочност над две години од обврската за издвојување задолжителна резерва, а во август оваа година донесовме и мерка за ослободување за сите денарските депозити на физички лица над една година. Проценуваме дека мерката ќе има позитивен ефект врз билансите на банките преку ослободување ликвидност и зголемување на можноста за пласман на овие средства во приносни вложувања. Оттаму, очекуваме понуда на стимулативни производи на долгорочно, а пред сѐ денарско штедење.
Со оглед на тоа што, во глобални рамки, каматните стапки се на исклучително ниско ниво, и тоа веќе подолг временски период, сѐ почести се дебатите за тоа дали и до кога ваквото ниско ниво на каматни стапки е одржливо? Генезата на овие дискусии е во прашањето дали овие каматни стапки се навистина на еквилибриумско ниво (одразуваат пониска побарувачка од понуда за финансиски средства во услови на сѐ уште „анемичен“ економски раст, а пред сѐ слаби инвестиции) или пак предизвикуваат амбиент којшто поттикнува преземање прекумерен ризик и неефикасна распределба на ресурсите. Прекумерното преземање ризик на економските агенти може да има негативни среднорочни влијанија врз стабилноста на финансискиот систем и глобалната економија може да се доведе во состојбата во која беше во 2008 година, кога прекумерното преземање ризик и создавањето големи нерамнотежи во финансиските системи ескалира во најголемата финансиска и економска криза по Големата депресија. Ова особено ја наметнува потребата за следење на промените на вредноста на повеќе видови актива, а не фокусирање само на инфлацијата, вклучително вложување во хартии од вредност, недвижности и сл.
Општо гледано, овој амбиент е стимулативен за нето-должниците, а дестимулативен за нето-штедачите, меѓутоа она што е важно е дека поттикнува зголемен апетит за ризик и кај двете категории економски субјекти. Ниските каматни стапки во основа значат поголема исплатливост на инвестициски проекти и номинално повисока кредитоспособност на должниците. Ниските приноси на штедењето ги поттикнуваат суфицитните субјекти да бараат алтернативни инструменти, што самото по себе не мора да има негативен контекст (напротив може да придонесе за здрава распределба), но во одредени случаи, доколку ризичноста на портфолиото значително се зголемува, може да има негативни последици за финансиската стабилност. Во овој контекст, најчесто како примери на најпогодени инвеститори се посочуваат суфицитните институции со долгорочни обврски (пензиските фондови и друштвата за животно осигурување). Друг аспект којшто би требало да се нагласи е дека пролонгиран период на ниски камати, од една страна, ја зголемува одржливоста на долгот, помага за неговото реструктурирање, но од друга страна го дестимулира раздолжувањето на приватниот сектор, го навикнува на ниски каматни товари и помал е притисокот за реструктурирање на билансите (поструктурно решавање на проблемите), поради што не се создаваат резерви за справување со евентуални идни каматни шокови.
Во контекст на Република Македонија, трендот на намалување на каматните стапки којшто започна втората половина на 2009 година е сѐ уште присутен, иако има одредено забавување на динамиката. Овој процес придонесе за олеснета кредитна понуда, којшто во комбинација со кредитната побарувачка даде свој придонес кон солидно закрепнување на економијата. Ниските каматни стапки го олеснуваат и процесот на консолидација на билансите на економските субјекти, вклучително и на секторот „население“, што е во прилог на растот. Економскиот раст е проследен и со раст на бројот на вработените и платите, што има позитивно влијание врз доходот на населението. Исто така, овој амбиент создава предуслови за издавање должнички инструменти од страна на корпоративниот сектор и создавање алтернативни извори на финансирање на економската активност. Факт е дека намалувањето на активните каматни стапки доведе и до пад на приносите на штедењето, но тоа е една од основните законитости во економијата. Во услови на пад на економската активност, носителите на економските политики обезбедуваат поттик за краткорочно стабилизирање на шоковите во економијата, а во услови на раст на економијата којшто е повисок од нивниот потенцијал, затегнуваат со цел да спречат прекумерна агрегатна побарувачка со негативни ефекти врз инфлацијата и другите макроекономски параметри. Сепак, кога зборуваме за можните негативни влијанија врз штедењето, неопходно е фокусот да биде на реалните каматни стапки, коишто иако во основа го следеа трендот на номиналните каматни стапки во последните две години, поради исклучително ниските инфлациски притисоци, придонесуваат и за солиден принос на штедењето од околу 3,5% (просечна каматна стапка на денарско штедење). Исто така, во последниве неколку години се забележува умерена распределба во портфолијата на економските субјекти преку вложувања во домашни инструменти - сегментот на инвестициски фондови, производи на животно осигурување и вложувања во недвижен имот. Поместувања во делот на берзата засега не се забележуваат. Можностите за распределба преку странски инструменти се главно ограничени во контекст на капиталните ограничувања, но и поради исклучително ниските каматни стапки на меѓународните финансиски пазари.
Каматните стапки не се автономен фактор којшто зависи од желбите и активностите на централните банки и преносот на овие активности од страна на финансиските посредници, туку се одраз на макроекономските движењата. Оттаму, идните движења во каматните стапки ќе бидат одраз на инфлациските движења, движењата во реалниот сектор, ризиците за финансиската стабилност, а во економиите со фиксен режим на курс, како нашата, и од движењата во платниот биланс коишто директно влијаат на нивото на девизните резерви, што, пак, е клучна детерминанта на просторот за делување на монетарната политика. Со оглед на отвореноста на нашата економија и релативно високата финансиска интеграција, движењата на каматните стапки во глобални рамки се исто така фактор којшто ќе влијае врз одлуките на централната банка. Особено значајно ќе биде движењето на каматните стапки во европската економија, којашто за нас е економија „сидро“, со цел да се задржи одреден стимулативен распон помеѓу каматните стапки во ЕУ и домашната економија заради поддршка на склоностите за штедење во домашна валута и спречување капитални одливи. Во моментов, во контекст на дивергентните движења во американската и европската економија, односно солидните стапки на раст и пад на невработеноста во Америка и сѐ уште „анемичен“ раст и структурни проблеми во европската економија, се очекуваат несинхронизирани движења на каматните стапки во овие две економии, коишто пак имаа клучно влијание врз финансиските услови во глобални рамки. Додека од едната страна на Атлантикот се очекува отпочнување со процесот на зголемување на каматните стапки (иако сѐ уште постои неизвесност во однос на периодот), во Европската Унија се очекува ниското ниво на каматни стапки и мерките за „впрскување“ ликвидност да се задржат и понатаму. Впрочем на последниот состанок на ЕЦБ беше сигнализирана можноста за дополнително „впрскување“ ликвидност во банкарскиот систем, со оглед на надолните ризици со кои се соочува европската економија, пред сѐ ризиците од слабата надворешна побарувачка заради забавениот раст во брзорастечките економии. Сепак, да не заборавиме дека монетарната политика во глобални рамки, веќе подолг период, го носи товарот за стабилизирање на економскиот раст преку исклучително поволни монетарни услови и прашање е до кога ова може да опстанува, бидејќи просторот е значително исцрпен. Ова упатува на потребата за ребалансирање, од политиките на побарувачка кон структурни промени, бидејќи веќе долг период каматите се ниски, задолженоста расте, а економскиот раст е незадоволителен. Во домашен контекст, исто така, централната банка веќе подолг период има приспособлив карактер, што е во согласност со отсуството на инфлациски притисоци и соодветното ниво на девизни резерви, што отсликува и структурни поместувања во економијата, но сепак просторот за натамошно приспособување е ограничен. НБРМ и натаму, на редовна основа, ги следи глобалните економски и финансиски движења и нивните ефекти врз макроекономските параметри во домашната економија и е подготвена соодветно да реагира преку основниот инструмент или преку макропрудентни инструменти, доколку се оцени дека е потребно насочено да се делува во одредени сегменти каде што се создаваат одредени ранливости.