Деветта меѓународна истражувачка конференција

Почитуван претседателе Пендаровски, почитувани гувернери и говорници, господине Узан, ваши екселенции, претставници на академската заедница и медиумите, дами и господа,

Ми претставува огромно задоволство да ви посакам добредојде на нашата традиционална годишна истражувачка конференција, оваа година организирана во соработка со Комитетот за преобразување на Бретон Вудс.

Неодамнешните редица шокови се еден од најголемите стрес-тестови со кои се има соочено нашиот економски и финансиски систем, како и нашите општества во поновата историја. Затоа, оваа конференција има за цел донекаде да ги разјасни краткорочните и долгорочните макроекономски последици. Тука исто така спаѓаат и предизвиците при соодветното нагодување или дури и преобликување на макроекономските политики кои можеби ќе треба да се справуваат со менувањето на економските односи на трајна основа, укажувајќи на тоа дека можеби влегуваме во нов, а не дека ќе се вратиме во стариот свет.

Пандемијата, енергетскиот шок, војната во Украина, сето ова доведе до исклучително сложени и неизвесни макроекономски услови. Се соочуваме со забавување на растот и веројатно на долгорочниот потенцијал за раст, од една страна, и нагло зголемување на инфлацијата, од друга страна, која иако следи надолна патека, се предвидува дека во околу 90% од економиите со стратегија на целење на инфлацијата ќе остане повисока од целното ниво дури и следната година[1]. Сепак, што се однесува до проекциите, со оглед на големината на нагорните ревизии на инфлацијата, се чини дека моделите за проектирање не се соодветно опремени за да ја доловат оваа променлива реалност и невиденото ниво на неизвесност, иако сме свесни дека, како што вели познатиот економист Галбрајт, „економската наука не е егзактна наука… најголемата грешка во економската наука е кога на економијата се гледа како на стабилна, непроменлива структура“.

На овој брз премин од ниска кон висока инфлација централните банки одговорија со брз премин од стимулативна кон рестриктивна монетарна политика. Бевме сведоци на најсинхронизираното и најагресивното глобално затегнување на монетарната политика во последните 5 децении. Без сомнение, ова може негативно да влијае на и онака бавното закрепнување по пандемијата и да разоткрие одредени ранливости во финансиските системи. Сепак, не треба да ги заборавиме клучните лекции од 70-тите и 80-тите години, дека премногу бавното и премногу „меко“ поместување наложува последователно затегнување кое ќе биде по многу повисока цена и со повисок „коефициент на жртвување“ – поголемо изгубено економско производство за повторно закотвување на инфлациските очекувања и намалување на инфлацијата.

Значи, несомнено, стабилизирањето на инфлацијата претставува приоритет, но кој е оптималниот микс на политиките за да го постигнеме тоа без притоа значително да се зголемат веќе забележливите трошоци за реалната економија и без да се поткопа финансиската стабилност? Ова особено во услови кога сложена група фактори, вклучително и засилените притисоци од платите, ги обликуваат инфлациските движења.

Се чини дека досега загубата на глобалното производство е голема. Во последните 4 години, светскиот БДП е помал за 3,5 п.п. во споредба со предвидувањата пред пандемијата, а во економиите во развој, вклучително и во Западен Балкан, загубата е уште поголема (5 п.п. и 4 п.п. од БДП, соодветно). И тоа не е сè, бидејќи среднорочните проекции укажуваат на натамошно забавување на динамиката на раст, која се очекува да остане далеку под историскиот просек од двете децении пред пандемијата (3,8%). Исто така, овие сценарија не ги одразуваат можните длабоки ефекти од деглобализацијата и ризиците од климатските промени. Иако процените за цената на фрагментацијата се разликуваат, во некои сценарија таа може да го намали глобалниот реален увоз за 30%[2], со поизразени ефекти кај малите економии во развој поради нивната поголема зависност од надворешната трговија и финансиите и поголемите јазови во технологијата и знаењето.

Овие прашања се повеќе од значајни за економиите од Западен Балкан каде глобализацијата делува како „локомотива“ на доходовната конвергенција, која се удвои во последните две децении, но останува ниска на 40% од нивото на доходот во ЕУ. Ова јасно ја нагласува потребата од забрзана наместо забавена глобална интеграција поткрепена со засилено спроведување на структурните реформи.

Сега дозволете ми подетално да се осврнам на последиците на новото окружување со растечки каматни стапки врз финансиските системи.

Брзите промени во монетарната политика, иако оправдани, ако не се управуваат соодветно, може да ги зголемат ризиците по финансиската стабилност. Историски гледано, глобалните циклуси на зголемување на каматните стапки честопати се совпаѓаат со финансиските потреси. Емпириски гледано, една неодамнешна студија[3] покажува дека зголемувањето на основната каматна стапка за 1 п.п. ја зголемува веројатноста за финансиска криза за 2 п.п. Во сегашниот контекст, овој ризик е секако значаен бидејќи затегнувањето се случува по долг период на ниски каматни стапки, погоден за преземање поголем ризик во банкарскиот, и уште повеќе во небанкарскиот финансиски сегмент. Всушност, неодамнешниот банкарски потрес во САД и Швајцарија е моќен потсетник дека монетарното затегнување може да има значителни последици врз финансиската стабилност, особено ако е неочекувано, брзо, следува по долг период на стимулативна монетарна политика и ако е во комбинација со послаби системи за управување со ризиците, прудентна регулатива и супервизорски надзор.

Ова секако го покренува прашањето за можна размена помеѓу ценовната и финансиската стабилност, или таканаречената појава на „финансиска доминација“ каде што загриженоста за финансиската стабилност го ограничува маневарскиот простор на монетарната политика. За избегнување на финансиската доминација потребни се два важни предуслови. Првиот е постоење на силни биланси на банкарскиот систем, што се соодветно подготвени за управување со порастот на каматните стапки. Вториот предуслов се однесува на расположливоста на ефикасни инструменти за финансиската стабилност, како макропрудентни инструменти насочени кон спречување на прекумерното преземање ризици, така и инструменти за решавање на проблематични банки без притоа да се загрози финансиската стабилност.

Што се однесува до капацитетот на банкарските системи во ЦИЈИЕ да ги апсорбираат можните загуби, се чини дека засега ризиците се сосема ограничени. Банките се соочија со неодамнешните многубројни кризи со силни заштитни слоеви на капиталот и висока ликвидност кои во целост се одржуваа, а во некои случаи дури и се зголемија. Најновите податоци покажуваат просечна стапка на адекватност на капиталот во целиот регион од 20% во просек, и стапка на ликвидност од близу 27%. И покрај послабата економска активност, квалитетот на кредитните портфолија останува силен, со стапки на нефункционални кредити под 4%, што е подобро во споредба со нивоата пред пандемијата. Сепак, нема простор за удобност, бидејќи преминот кон окружување со повисоки каматни стапки за подолг временски период секако би можело да разоткрие некои ранливости на финансиските системи и повторно да ја тестира нивната отпорност.

Зголемувањето на каматните стапки е меч со две острици за банките. Од една страна, може да помогне за зголемување на нивните заработки (бидејќи вообичаено трансмисијата на каматните стапки кај депозитите е послаба отколку кај кредитите), а со тоа и да ги зајакне капиталните позиции. Од друга страна, ја зголемува изложеноста на банките на таканаречените „скриени загуби“ кои произлегуваат од долгорочните должнички хартии од вредност кои се чуваат до достасување - како што беше случајот со Банката на Силиконската долина (каде половина од нејзините средства беа пласирани во такви хартии од вредност). Дополнително, каматниот ризик може да се претвори во кредитен ризик што би довел до акумулирање на нефункционални кредити и намалување на заработката.

Дали банките ќе бидат нето-добитници на краток рок, а уште поважно, на среден рок, ќе зависи од севкупното макро-финансиско окружување. А сегашното макро окружување е сложено, бидејќи зголемувањето на каматните стапки доаѓа во време на загубен момент на растот и продолжени инфлациски притисоци кои го оптоваруваат доходот на домаќинствата и претпријатијата и нивниот капацитет за отплата на долгот, во услови кога нивоата на долг се веќе зголемени.

И покрај тоа што долгот на домаќинствата во регионот од околу 28% од БДП се наоѓа под некои од праговите на ранливост, анализата на подеталните податоци укажува на внимателност бидејќи учеството на ранливите домаќинства е зголемено.

Ризикот од промена на каматните стапки може да биде уште поважен за претпријатијата бидејќи тие најмногу позајмуваат на релативно краток рок и со променливи каматни стапки. Анализата на ММФ[4] покажува зголемување на долгот под ризик (долгот на претпријатијата со стапка на покриеност на каматите <4) на 50% кај големите фирми и 70-80% кај малите и средни претпријатија во брзорастечките економии. Јасно е дека ризикот од несолвентност е зголемен, што се забележува преку сѐ поголемиот број на објави за стечај, којшто во регионот на ЕУ-ЦИЈИЕ е зголемен за 21%. Ова можеби делумно ја одразува нормализацијата од ниските нивоа постигнати за време на пандемијата, но исто така и фактот дека претпријатијата се соочуваат со потешкотии да ги издржат последиците од тројниот шок – високи трошоци за енергенти, работна сила и камати.

Ова нѐ  носи до вториот предуслов за избегнување на финансиска доминација, а тоа е постоењето на ефикасни макропрудентни алатки и алатки за решавање на банки. Трудот на БИС[5] во којшто се анализираат 157 монетарни епизоди на затегнување открива дека затегнувањето на макропрудентната политика – било пред или за време на монетарно затегнување, помага да се намали веројатноста од финансиски стрес, со што се зголемува просторот за маневар на централните банки во борбата против инфлацијата.

Дали регулаторите од регионот ги следеа овие насоки? Одговорот е да. Бевме сведоци на постојано подобрување на макропрудентните рамки, вклучувајќи активно користење на противциклични заштитни слоеви на капиталот и системски заштитни слоеви на капиталот, како и мерки за квалитетот на кредитната побарувачка од физичките лица.

Иако превенцијата е главната цел на макропрудентните алатки, треба да бидеме опремени и со соодветни инструменти за решавање на банки во случај ризиците да се остварат и да ја загрозат финансиската стабилност. Во периодот по глобалната финансиска криза, една од клучните области на регулаторни реформи беше решавањето на банките со проблеми во работењето, со главна цел воведување на концептот на решавање со сопствени извори на средства (издадени од страна на банките), наместо употреба на јавни средства за решавање банки.   Сепак, ова подразбира дека банките поседуваат такви инструменти или можат да ги обезбедат на пазарите на капитал, што претставува предизвик во економиите со недоволно развиени домашни пазари. Пристапувањето кон надворешните финансиски пазари исто така претставува предизвик особено во моментов кога глобалните финансиски пазари се затегнуваат, дури несразмерно повеќе за економиите во развој што е забележливо преку зголемувањето на каматниот распон.  Поопширно гледано, ефикасноста на рамката за решавање банки е под влијание не само на нејзината структура, туку и на окружувањето во кое се применува, вклучувајќи го правниот, судскиот систем и квалитетот на институциите. Излишно е да се каже дека оценките на економиите во развој во овие области навистина треба значително да се подобрат.

Да заклучам, борбата со инфлацијата претставува приоритет, но треба да бидеме обѕирни дека финансиската стабилност е исто така предуслов за стабилноста на цените. И покрај кризните епизоди, финансиските системи продолжија значително да растат, особено во економиите во развој, на тој начин стекнувајќи сѐ поголемо значење за доходовната конвергенција. Имајќи ги предвид новите ризици на хоризонтот како што се геоекономската фрагментација и климатските промени, верувам дека нивната улога ќе стане уште поважна.  Со цел да се избегне ризикот од финансиска доминација (размена помеѓу ценовна и финансиска стабилност) во услови на сѐ поголемо значење, но и сѐ поголеми ризици во финансиските системи, клучниот нареден чекор е натамошното зајакнување на нивната отпорност. 

Како што вели писателот Алан де Ботон: „Добрата половина од уметноста на живеењето е (градењето) отпорност“. Верувам дека овој цитат сосема илустративно ги објаснува минатите, но и идните напори на централните банкари, кои се неопходни во овој несигурен свет подложен на шокови. 

Ви благодарам.