Почитувани присутни,

Дами и господа,

Задоволство ми е да се обратам на денешниот настан по повод Светскиот ден на штедењето. Годинешното одбележување се случува во време кога светот се соочува со најголемата  криза по големата депресија. Се работи за синхронизирана глобална криза којашто не поштедува ниту една економија, а мали позитивни стапки на економски раст се очекуваат само кај 26 земји во светот. За жал земјите од Западен Балкан не се во оваа мала група земји, односно според ММФ во регионот се очекуваат негативни стапки на раст во распон од 2,5% во Србија до 12% во Црна Гора.

Здравствената  криза се прелева во многу пори во економијата преку повеќе канали.  Еден од тие канали на пренос секако е и штедењето. На самиот почеток на кризата, не ретки беа стравувањата дека слично како во 2008 година може да дојде до „пресушување на ликвидноста“ во реалниот сектор, што би довело и до поголемо надолно приспособување во депозитната база. Сепак, овојпат тековите се различни, како заради специфичноста на кризата, така и заради далеку побрзата и пообемна реакција на монетарните и фискалните власти со стимул како што е инјектирање голема ликвидност, што е впрочем и видливо преку сите стандардни монетарни показатели. За разликата од глобалната економска криза кога најизразен беше растот на најтесниот монетарен агрегат ‒ примарните пари, сега солидни стапки на раст има и кај останатите монетарни агрегати. Поинаку кажано, ако во периодот на глобалната криза инјектираната ликвидност од централните банки во голема мера завршуваше на сметките на банките, сега таа го наоѓа својот пат до сметките на компаниите и граѓаните доведувајќи до солиден депозитен раст.   

Овие солидни придвижувања кај депозитите и штедењето во банкарскиот систем се во согласност и со вкупната стапка на штедење пресметана како сооднос од бруто-штедењето и бруто расположливиот доход во економијата. Во рамките на еврозоната, на пример, стапката на штедење на домаќинствата бележи голем раст од почетокот на годината. Според првичните податоци на Еуростат, на крајот на вториот квартал, стапката на штедење на домаќинствата достигна околу 25%, што е удвојување во споредба со нивото од претходните години (во просек од околу 12%) и историски највисоко ниво од почетокот на следењето на овие податоци во 1999 година. Високиот раст на стапката на штедење се објаснува со поголемата воздржаност од потрошувачка, а поумерен пад на бруто расположливиот доход. Во однос на мотивите за штедење, анализата на Европската централна банка[1] од јуни оваа година покажува дека овој раст во поголем дел е „принуден“,  односно се препишува на „принудното штедење“, како последица на мерките за ограничување на движењето заради спречување на ширењето на вирусот, поради што потрошувачите се воздржуваат и консумираат значително помал дел од вообичаената потрошувачка кошничка. Но, и факторот претпазливост игра важна улога, со видливо зголемен придонес во споредба со периодот пред кризата, што упатува на тенденција на штедење од претпазливост за заштита од идни можни ризици. Анализата заклучува дека засега е многу тешко да се оцени природата на овие поместувања, односно дали станува збор за привремена промена, или трајно поместување во навиките за штедење и потрошувачка како последица на ковид-пандемијата.

Оттука, и одржливоста на трендовите на зголемено штедење е неизвесна. Сепак, редовната Анкета на Европската комисија за довербата на потрошувачите[2] од септември 2020 година покажува дека домаќинствата во еврозоната и во следните дванаесет месеци очекуваат намалени издатоци за потрошувачка (пред сѐ за трајни добра), а раст на штедењето, независно од високите заштеди во претходниот период. Ваквите наоди упатуваат на продолжено влијание на мотивите на претпазливост врз штедењето, коешто и во следната година би можело да се одржува на повисоко ниво, во споредба со периодот пред корона-кризата.

Трендот на раст на домашното штедење во регионот на Западен Балкан[3] постои подолг временски период, односно во последните десетина години.  Стапката на вкупното домашно штедење[4] во регионот во 2019 година во просек изнесува 11,5%, а кај нас е 20,2% од БДП, што е поблиску до просекот од развиените земји (25,2% во еврозоната) и е најголемо подобрување во рамките на групата земји од Западен Балкан, во споредба со периодот на глобалната економска криза (раст од 16 п.п. од БДП). Овој потенцијал претставува дополнителен раст на на финансирањето и неговото насочување кон продуктивни инвестиции и проекти може да биде значајна поддршка за неопходните структурни приспособувања на реалниот сектор на оваа „нова нормала“.

Кај нас, кога зборуваме за епизодите на кризи, досега тие речиси без исклучок се пренесувале преку каналот на очекувањата, доведувајќи до склоности за повлекување депозити и зголемена побарувачка за девизи. Во оваа криза, тие ефекти иако постојат, сепак се во значително поограничен обем. Вкупните депозити и натаму растат и заклучно со крајот на септември, на годишна основа, се повисоки за 6,6%, што е повисок раст од просечниот остварен во времето на глобалната економска криза (4,7%) и домашната политичка криза во 2016 година (4%). Во нивни рамки, депозитите на домаќинствата растат со стапка од околу 6%, со малку поголем придонес на денарското штедење (од околу 53%). Стапката на евроизација на депозитите заклучно со крајот на септември изнесува 42% и е релативно стабилна во однос на минатата година, што не беше случај во претходни епизоди на криза кога ова учество бележеше позначителен раст. Сето ова упатува на солидни трендови и покрај исклучителниот карактер на кризата.  

Со оглед на тоа што депозитите се клучниот извор на финансирање на кредитната поддршка, нивниот раст придонесува за олеснување на финансиските услови и натамошно одржување на кредитниот циклус. Стапката на раст на кредитите во септември на годишна основа изнесува 6,7%, што е повисоко во споредба со истиот период од минатата година.

Oвие солидни трендови се поддржани и од олабавената монетарна политика. Девизните резерви што постојано растеа во претходниот период, како одраз на подобрените економски основи и надворешната позиција на економијата, обезбедуваат соодветна поткрепа на стратегијата на стабилен девизен курс, но и простор за навремена и одлучна реакција на централната банка со монетарен стимул за поддршка на економијата. Мерките што досега ги презедовме како одговор на пандемијата вклучуваа намалување на основната каматна стапка и обезбедување ликвидност преку стандардни и нестандардни инструменти, а се обезбеди и привремена регулаторна флексибилност, насочена кон најпогодените сектори. Го зајакнавме и институционалниот капацитет за навремено идентификување и спречување на ризиците во финансискиот сектор, преку новоформираниот Комитет за финансиска стабилност, со проширени овластувања во доменот на макропрудентниот надзор. Во соработка со МФ подготвивме и нов Предлог-закон за финансиска стабилност. Исто така, ЕЦБ за првпат овозможи Народната банка да има пристап до девизна ликвидност во случај на потреба, коешто придонесува за натамошно јакнење на подготвеноста за справување со кризи и е потврда за позитивните оцени на Европската централна банка за фундаментите на домашната економија и капацитетот на централната банка за соодветно и навремено реагирање заради успешно одржување на макрофинансиската стабилност.

Сите расположливи податоци упатуваат дека нашиот банкарскиот систем има потенцијал да го поддржи закрепнувањето на економијата, но и да апсорбира евентуални загуби од кризата. Голем придонес кон ова имаат политиките преземени во минатото, преку зајакнување на регулаторните барања, супервизорски надзор и претпазливото работење на банките, што придонесе за натамошно јакнење на заштитните слоеви на капиталот и на ликвидноста, како основни столбови на стабилноста на секторот. Солвентноста на банкарскиот систем е висока, со стапка на адекватност на капиталот од околу 17% и е умерено подобрена од почетокот на годината. Ова е резултат на задржувањето на најголемиот дел од добивките за зголемување на сопствениот капитал, но и на нови докапитализации. Банките имаат и високо ниво на ликвидна актива, и покрај привременото одложување на наплатите на кредитите во значителен дел од вкупното портфолио. А стапката на нефункционални кредити достигна историски најниско ниво од 3,4% и е една од најниските во регионот. 

Сепак, со оглед на природата на кризата, ние сѐ уште „пловиме во непознати води“. Банкарскиот систем е исправен пред предизвикот за приспособување на работењето кон „новата нормала“ и за обезбедување непреченa поддршка на економијата. Исклучително е важно да се минимизираат неповолните повратни врски, во коишто евентуалните загуби во реалниот сектор би имале позначителни ефекти врз билансите на банкарскиот систем. Ова понатаму може да се одрази преку влошени согледувања на банките и зголемена воздржаност од кредитирање. Сепак, добрите основи на коишто е поставен домашниот банкарски систем, пред сѐ во поглед на ликвидносните и капиталните позиции, како и солидната профитабилност којашто треба да се искористи за натамошно јакнење на капиталните позиции, во голема ќе  придонесуваат за ублажување на овие ризици и полесно надминување на последиците од кризата.

Очекуваме дека банките и во следниот период ќе го даваат својот придонес кон побрзо закрепнување од кризата, притоа задржувајќи ја претпазливоста како важна одлика на банкарското работење.

Почитувани,

Ви го честитам Светскиот ден на штедењето, завршувајќи со една мисла на којашто треба да се потсетуваме во вакви времиња проткаени со многу предизвици – „Среде секоја тешкотија, се наоѓа некоја можност“ – Алберт Ајнштајн. Да се обидеме и во оваа глобална криза да ги најдеме можностите што ги дава таа, да дадеме придонес кон развојот на потенцијалот на економијата и да излеземе од оваа криза поконкурентни и попродуктивни. Штедењето беше и ќе биде битен двигател на можностите што една економија може да ги искористи за својот просперитет.

На крајот, со оглед на тоа дека ќе следи доделување плакети за најдобрите банкарски службеници, дозволете ми од свое лично име и од името на Народната банка да ви честитам и да изразам благодарност и признание за вашата посветеност и професионалност, а особено за пожртвуваноста со која ги извршувате работните обврски во овие исклучително тешки услови на пандемија.

Ви благодарам!