Почитувани присутни,

дами и господа,

Задоволство ми е да се обратам на денешниот настан по повод Светскиот ден на штедењето, којшто оваа година се одбележува под мотото „Освој ја својата иднина преку штедењето!“, што јасно ја истакнува важноста на штедењето, како за личната благосостојба на поединецот, така и за економијата во целина.

Нема сомнение дека штедењето е еден од клучните „мотори“ на економскиот раст, а во земјите во развој е важен двигател на доходовната конвергенција. Колку е повисоко домашното штедење, толку се повисоки и можностите за инвестирање и за зголемување на обемот на физички капитал којшто во моментов кај нас (слично како и во целиот регион на Западен Балкан) изнесува само околу 30% од просечниот капитал во ЕУ, јасно нагласувајќи ја потребата од  засилување на инвестицискиот циклус. Но, вообичаено нивото на домашното штедење во помалку развиените економии (како нашата) е помало од инвестициските потреби, а разликата се надополнува преку увоз на странско штедење, вклучително и во форма на странски заеми. Ова, пак, предизвикува раст на надворешното задолжување и зголемување на ранливоста на економиите, особено во сегашните услови на затегнати меѓународни финансиски пазари, како резултат на најсихронизираното и најсилно затегнување на монетарните политики во изминатите 50 години.

Оттаму, нашите напори мора да се насочени кон поттикнување на домашното штедење, но и негово канализирање преку финансискиот систем. Некои анкети покажуваат дека во регионот на Западен Балкан има значаен потенцијал којшто се чува во готовина, надвор од финансискиот систем и оттаму не може да се искористи за економскиот раст. Така, се проценува дека заштедите во девизна готовина на населението во регионот изнесуваат околу 246 евра по глава на жител,  во просек, при што во домашната економија, оваа вредност е повисока и изнесува околу 403 евра по глава на жител во 2021 година[1]. 

Нивото на штедење во една економија е условено од повеќе фундаментални фактори, како што се нивоата на доходот и на потрошувачката, демографските фактори, поставеноста на даночниот систем, на здравствениот и пензискиот систем, макроекономската и политичката стабилност во земјата и слично. Но, честопати произлегува и од делувањето на одредени специфични фактори. Таква исклучителна епизода беше и пандемиjaта, кога во повеќето земји штедењето на домаќинствата се зголеми до невообичаено високи нивоа, во споредба со некои претходни кризни епизоди. Анализите[2], на пример, за еврозоната и американската економија покажуваат дека во периодот 2020 ‒ 2022 година, насобраниот „вишок“ на заштеди е значително зголемен до нивото од 11,3% и 13,2%, соодветно на актуелната вредност на бруто расположливиот доход. Всушност, трошењето на овие заштеди во последователниот период се сметаше за еден од факторите коишто придонесоа за забрзување на инфлацијата, и тоа повеќе во САД отколку во еврозоната, каде што вишокот заштеди беше понизок, најголемиот дел беше насочен кон вложувањата во недвижности, акции и обврзници, a помалку во најликвидните средства, при што најголемиот дел од вишокот беше концентриран кај најимотните 10% од населението, чијашто маргинална склоност за потрошувачка е помала. 

Што се случува со динамиката на штедењето во македонската економија? И кај нас поради пандемијата се создаде „вишок“ на заштеди. Така, финансиската актива на населението се зголеми за 7 п.п. од БДП бележејќи најбрз раст во изминативе две децении. Притоа, најголемиот дел од вишокот заштеди беше пласиран во форма на депозити чиешто учество во БДП во 2020 година се зголеми за 3,3 п.п., што е тројно повеќе од просечниот прираст во претходните неколку години. Сепак, во изминативе неколку години прирастот на депозитите во БДП е намален укажувајќи на постепено намалување на овие вишоци. Ова соодветствува и со случувањата на пазарот на недвижности, при зголемено насочување на депозитите во недвижности, што всушност е глобален постпандемичен феномен. Во прилог на ова е и растот на  бројот на купопродажби на недвижности, којшто според расположливите податоци, во трите години од пандемијата во просек е повисок за околу 35%, во споредба со претпандемичниот период (2017 ‒ 2019).

Низ призмата на номиналните износи, депозитите на домаќинствата во годините од пандемијата наваму се зголемени за повеќе од 20%. Домаќинствата, како традиционално најголеми депоненти во нашите банки, во моментов им имаат доверено на банките 340 милијарди денари, што преставува околу 62% од вкупната финансиска актива на населението. Останатиот позначителен дел од околу 22% се однесува на вложувањата во приватните пензиските фондови, додека на вложувањата во хартии од вредност, удели и полиси за животно осигурување отпаѓаат само 8% од финансиската актива.

Но, она што е особено значајно е тоа што во последниот период кај штедењето на населението се бележат поволни структурни промени, како во однос на  валутната, така и во однос на рочната структура на депозитите. Имено, со појавата на пандемијата и шоковите што се надоврзаа потоа, запре повеќегодишниот тренд на постојана денаризација на депозитите во банките, а од втората половина на 2022 година, учеството на денарските во вкупните депозити на домаќинствата повторно бележи нагорен тренд и во моментов изнесува околу 48%. Во услови на сѐ повисоки приноси и стабилни очекувања, растат и долгорочните депозити на домаќинствата, по подолг период на нивно намалување, со што на крајот на септември 2023 година нивната годишна стапка достигна речиси 24%, што е најдобро остварување во последните речиси десет години. Всушност, и Народната банка презеде повеќе мерки коишто придонесоа за вакви структурни промени, главно преку инструментот задолжителна резерва, со кој се поттикнуваат банките да нудат попривлечни каматни стапки на денарските депозити.

Фактот што депозитите кај банките и штедилниците растат и во услови на висока неизвесност од окружувањето, и покрај мноштвото надворешни шокови, какви што имало можеби само еднаш во изминатите сто години, е потврда за високата доверба којашто ја има населението во банкарскиот систем. Тоа и не е изненадување, имајќи предвид дека системот во целиот период е стабилен, високо капитализиран и ликвиден, покажувајќи голема способност за успешно справување со шокови. Анкета на Австриската централна банка[3] ја издвојува домашната економија меѓу земјите со највисока дoверба во банкарскиот систем од регионот на ЦИЈЕ, којашто според последните мерења заклучно со 2021 година се зголемува и изнесува 40,5% од населението (наспроти 35,5% колку што е просекот за земјите од ЦИЈЕ). Според најновата анкета на Народната банка за оцена на ризиците за финансиската стабилност (од 2023 година), што го испитува мислењето на финансиските институции и економските аналитичари, сите испитаници имаат доверба во финансискиот систем, а најголемиот дел од нив  (61%) изразуваат висока доверба.

Народната банка постојано е посветена на јакнењето на сигурноста и стабилноста на банкарскиот сектор, што било и ќе биде нашата врвна цел и влог во поддршката на штедењето. Оттука, и во изминативе неколку кризни години ја јакневме отпорноста на банкарскиот систем, преку зголемување на капиталните барања, вклучително и преку првото воведување противцикличен заштитен слој на капиталот. Покрај тоа, за првпат воведовме и макропрудентни мерки за квалитетот на кредитната побарувачка, чијашто цел е да се спречи евентуалната превисока задолженост на домаќинствата кога сѐ уште има висока инфлација и кога каматните стапки растат. Важни системски решенија за натамошно јакнење на финансиската стабилност се и неодамна усвоениот Закон за финансиска стабилност и Закон за решавање банки, со коишто се јакнат механизмите за заштита, но и за решавање на сериозните проблеми со кои се соочуваат банките без да се наруши финансиската стабилност. Исто така, со спроведувањето на активностите од првиот Среднорочен план на Народната банка во доменот на управувањето со ризиците поврзани со климатските промени, би се придонесло за подобро разбирање и јакнење на капацитетите, и на централната банка, и на банките, за управување со еден од најважните современи предизвици, а тоа се климатските ризици и за подобрување на потенцијалот на банкарскиот систем за поддршка на преминот кон зелена економија и одржлив развој. Резултатите од овие напори се видливи ‒ во изминативе пет години обемот на капитал на банкарскиот систем е удвоен, стапката на адекватност на капиталот е највисока во изминативе 15 години, квалитетот на капиталот е највисок, а учеството на нефункционалните кредити е историски најниско.

Почитувани,

Живееме во несигурни времиња, кога кризите станаа секојдневие, а неизвесноста „новата нормалност“. Оваа нова реалност уште повеќе ја нагласува потребата за долгорочен, наместо краткорочен поглед, и јакнење на отпорноста на можни идни шокови, вклучително преку јакнење на домашното штедење за подобра и посигурна иднина. Како што кажал Езоп: „Со штедливоста денес се подготвуваме за утре“.

Нека ни е честит Светскиот ден на штедењето!

Ви благодарам!