Почитувани,

Ми претставува особена чест и задоволство што можам да ви се обратам на овој настан, којшто е посветен на една многу важна димензија во животот на секоја индивидуа, а тоа е свесноста за сопствената улога којашто ја имаме во создавањето на нашата пензиска иднина. Сепак, денес би сакала да се осврнам на еден поширок концепт, во кој несомнено припаѓа и ова прашање, а тоа е прашањето на финансиската писменост – зошто е важна за секој од нас, какво е нивото на финансиска писменост, дали се потребни и дали се вложуваат напори и се конципираат политики за поголема финансиска едукација?

Повеќе од јасно е дека без разбирање на основните економски и финансиски концепти луѓето не можат да носат добри финансиски одлуки, или поинаку кажано, немаат способност да прават правилен избор во однос на штедењето, инвестирањето, задолжувањето. Финансиското „незнаење“ може да наметне големи трошоци и тоа не само за одделни индивидуи, туку и за економиите во целина. Големата економска криза јасно укажа на недоволната финансиска едукација како од еден од факторите кои придонесоа за креирање на  кредитниот меур, кој потоа распрсна со долгорочни последици врз глобалната економија. Разбирањето, пак, на клучните финансиски концепти овозможува свесност, подобра диверзификација на ризикот и наоѓање подобри и (што е многу важно) одржливи инвестициски алтернативи.

Всушност, во контекст на современите трендови, значењето на финансиската  едукација постојано расте. Како што е нотирано во извештајот на ОЕЦД „постојаната еволуција на финансиската, економската, демографската конфигурација, како и на политиките, сѐ повеќе ги пренесува ризиците на одделните индивидуи и со тоа  финансиската писменост ја претвора во една од клучните животни вештини во модерните општества” (ОЕЦД, 2016). Поконкретно, кои се тие поголеми промени, коишто ја зголемуваат тежината на финансиската писменост? Би издвоила неколку главни концепти.

Прво, тоа е растечкото ниво на финансиско посредување и  олеснетиот пристап до кредитирање на населението, кој особено дојде до израз во периодот пред глобалната економска криза. Кредитниот бум, којшто ѝ претходеше на кризата, беше поткрепен со прекумерна доверба и нерационални очекувања за „бесконечен” раст на цените на активата и за ниски каматни стапки, што, секако, се должи и на недоволната финансиска писменост. Последиците од ваквото однесување на поединците, но и на банките, добро ни се познати, а може да се каже дека и сѐ уште ги чувствуваме.  Уште поблизок пример за нас за тоа какви негативни реперкусии може да има недоволното познавање на ризиците, можеби е епизодата со задолжувањето во швајцарски франци во некои од земјите од нашето окружување. Ниските камати на овој тип заеми и стабилноста на курсот доведоа до поголеми задолжувања во оваа валута, чијашто силна апрецијација во 2010 - 2011 година ја зголеми вредноста на заемите за дури 30% и до значајно зголемување на должничкиот товар на корисниците на кредити, неможност за редовно намирување на обврските и до влошување на квалитетот на кредитното портфолио на банките. И двата примера покажуваат дека финансиската писменост, а воедно и финансиската информираност, не се важна компонента единствено за личните финансии на поединците, туку се битен елемент и на стабилноста на целиот финансиски систем, а со тоа, и на целокупната економија. Како што нотира Минехан: „економиите се создадени од индивидуи и колку одлуките на индивидуите се поинформирани и засновани врз знаење, толку е поголема и веројатноста за економски просперитет“.

Вториот аспект е демографскиот, а се однесува на процесот на стареење на населението, особено во Европа. Додека во 1990 година, учеството на лицата со старост над 65 години во вкупната популација во ЕУ -27 изнесувало 14%, во 2016 е зголемено на 19%. Овој процес на стареење, секако значеше оптоварување на пензиските системи, реформирање на осигурувањето организирано според принципот на тековно финансирање (pay-as-you-go) и воведување приватни пензиски шеми. Сѐ поголемиот раст на приватните фондови и преминот од дефинирани бенефиции на дефинирани придонеси, секако, им ја зголемува одговорноста на лицата за добро управување со сопствената пензиска шема, за обезбедување доволно финансии во подоцнежниот период од животот. Практиката покажува дека во овој домен дури и во високоразвиените економии разбирањето и знаењето на лицата не се на завидно ниво. На пример, истражувањата во Холандија покажуваат дека дури 58% од испитаниците немаат познавања за големината на нивните идни пензиски примања. Пензиските реформи во Македонија веќе поодамна ги следат концептите во развиените економии, така што и сега и во иднина приватното пензиско осигурување ќе станува се позначајно. Со самото тоа ќе се зголемува и потребата за финансиска едукација за правилно планирање на пензиските шеми и зголемување на финансиската благосостојба.

Растечката понуда на комплексни финансиски производи и услуги од нови небанкарски финансиски институции е третиот аспект, кој сѐ повеќе го потенцира ризикот од недоволно знаење и неинформираност на лицата при користењето на нови продукти. Во овој контекст, и терминот „финтек“, кој е широк концепт, а се однесува на финансиски иновации поддржани од брзиот технолошки развој и коишто се  појавуваат во различни сегменти на финансиите – платежните трансакции, инфраструктурата на финансиските пазари, инвестицискиот менаџмент, осигурувањето, но и обезбедувањето кредитна поддршка во економијата. Сите овие иновации значат можност за поголема ефикасноста и конкурентноста на системите, но истовремено значат и поголеми ризици и потреба од поголема финансиска свесност, особено имајќи го предвид нискиот степен на регулираност на компаниите во сегментот на финтек.

Понатаму, друг аспект е потребата за поголема финансиска вклученост, на која сѐ повеќе внимание ѝ посветуваат меѓународните институции и носителите на политиките. Пристапот до финансии од страна на поголемиот број субјекти, а особено на ранливите групи во општеството, од една страна ќе значи поголема вклученост на растот и намалување на сиромаштијата, но од друга страна, уште повеќе ја акцентира потребата од едукација. За разлика од земјите од Северна Европа каде што нивото на финансиска вклученост мерено преку пристапот до сметки во финансиски институции е близу до 100%, во дел од земјите од Источна Европа, повеќе од 50% од населението нема пристап до формални банкарски услуги. Во случајот на РМ, околу 72% од населението (возраст над 15 години) има сметки во финансиските институции. Ниската финансиска вклученост е комбинација и на понудата, но и на побарувачката, при што недоволната финансиска писменост се смета за една од битните причини на страната на побарувачката за ваквата ниска финансиска вклученост.

Препознавањето на ниското ниво на финансиска писменост и потребата за унапредувања во овој поглед, особено по појавата на глобалната финансиска криза доведе и до засилени напори на носителите на политиките за подобра финансиска едукација и подобра информираност. Дел од тие иницијативи имаат супранационален карактер и се однесуваат на повеќе ЕУ директиви кои овозможуваат поголема транспарентност и познавање и почитување на правата на потрошувачите, одговорно задолжување и управување со хипотекарните долгови и ставање акцент на финансиската вклученост. Голем број од европските земји го допираат прашањето на финансиска едукација преку национални стратегии за финансиска едукација, коишто се заеднички документи и заеднички напори на повеќе инволвирани страни, вклучително и на централните банки.

Централните банки се активни учесници и промотори на процесот на финансиска едукација во речиси сите земји. Причините се повеќекратни: 1) едуцираните субјекти подобро ја разбираат монетарната политика, со што се зголемува ефективноста на монетарните мерки; 2) колку подобро субјектите ги разбираат економијата и финансиите, толку е понепречено  функционирањето на финансиските пазари; 3) повисока едуцираност значи и помала веројатност за преземање на прекумерни ризици што е, пак, директно во корелација со стабилноста на финансиските системи и одржливиот економски раст; 4) економската и финансиска едукација значат промоција на јавни добрa; 5) добрата финансиска едукација ги поддржува кредибилитетот на централната банка и разбирањето на нејзините активности.

Народната банка на Република Македонија активно се вклучува во овие современи трендови на финансиско едуцирање на јавноста. Иако овој сегмент  сѐ уште во својот зачеток, сепак портфолиото на активности постојано се зголемува. Сѐ поголем фокус е ставен на активниот ангажман на полето на едукацијата за основните финансиски концепти на учениците од основното и средното образование, со оглед на потребата за отпочнување со едукацијата во раните години.  Оттаму, образовните активности станаа дел од нашето секојдневно работење. Сѐ поголем акцент се става на изготвувањето различни едукативни брошури и снимање едукативни филмови, збогатување на сетот расположливи податоци и информации за јавноста, организирање семинари и работилници за целни групи, а за првпат во РМ е спроведен и пилот-проект за социјална и финансиска едукација од ученици од прво одделение. Во рамки на одбележувањето на 70-годишнината од централното банкарско работење во РМ, се спроведе пообемна програма за обука на 4330 ученици од 87 основни училишта, а беа изработени и два документарно-едукативни филма за целите и функциите на централната банка. Воедно, препознаена е потребата од синергија и заеднички координирана активност на повеќе инволвирани страни преку склучување заеднички меморандуми за соработка со сите финансиски регулатори, со Бирото за развој на образованието и други инволвирани институции.

И покрај бројните долгогодишни напори на носителите на политиките за зголемување на финансиската писменост, поновите истражувања упатуваат на широк простор за натамошно унапредување. Резултатите од новата анкета на „Стандард и пур“ упатуваат на тоа дека  финансиската писменост не е на ниско ниво само во земјите во развој туку е изненадувачки ниска и во земјите со добро развиени финансиски пазари и со висок приход по глава на жител. Во поголемите развиени економии, само половина од возрасните се сметаат за финансиски писмени, а во економиите во развој нивото е уште помало, при што во РМ се оценува дека само 21% од возрасните се финансиски писмени. Слични се наодите и од анкетата на ОЕЦД (на примерок од дваесетина европски земји) кои укажуваат на тоа дека 40% од испитаниците воопшто не прибираат информации пред избор на одредени финансиски производи, над 80% воопшто не побарале алтернативни понуди, половина од испитаниците воопшто не поставуваат долгорочни финансиски цели. Погенерално, бројните анкети упатуваат на неколку поважни заклучоци: сѐ уште ниска финансиска писменост, нивото на писменоста соодветствува со нивоата на образование и доход, испитаниците често оценуваат дека имаат повисоки познавање реалните и сметаат дека има недостаток на лесно разбирливи едукативни содржини и финансиски информации кои би им помогнале во процесот на одлучување, што е особено потенцирано во делот на информациите за пензиските шеми.

Оттаму, како во глобални рамки, така и кај нас, финансиската едукација, односно нејзиното правилно одмерување, насочување и проценување, ќе продолжи да претставува предизвик за носителите на политиките. Нашето досегашно позитивно искуство нѐ мотивира да вложуваме натамошни напори на ова поле. Во оваа насока, како позначајни нови идни проекти би ги споменала: изработувањето национална стратегија за финансиска едукација, воведувањето показатели преку кои на редовна основа ќе се мери нивото на финансиска писменост, а преку тоа и ефективноста на мерките, поддршката на проектот за воведување изборен предмет финансиска едукација во основните училишта и изготвување посебна национална веб-страница за финансиска едукација.

Се надевам дека успеав да доловам некои од базичните елементи на генезата на финансиската писменост, колку е присутна во глобални рамки, зошто е значајна и какви се предизвиците во услови на очигледно брз финансиски и технолошки прогрес. Би сакала да завршам со едно видување, коешто Бен Бернанке, поранешниот гувернер на ФЕД, го потенцираше во еден свој говор – финансиската едукација е постојан, доживотен процес. Финансиските одлуки коишто ги носиме се менуваат во текот на животниот циклус – од плаќање школарини, до купување дом и планирање пензиски шеми – оттаму, пристапот до соодветна финансиска едукација е неопходен во сите различни животни фази.

Ви благодарам,