Секогаш е задоволство да се присуствува на Годишната конференција на Македонската берза. Тоа е, без сомнение, најзначајната конференција од областа на финансиите во Македонија којашто на едно место ги собира сите финансиски институции и нивните регулаторни тела. Ова е добра прилика во моето обраќање пред ваков респектабилен аудиториум за првпат да ги претставам моите погледи за делувањето како гувернер на Народната банка.
Должноста гувернер на Народната банка на Република Македонија е без сомнение најодговорната позиција во финансискиот сектор. Тоа е голема чест, но и уште поголема обврска. Народната банка, во дваесетте години на независна Македонија, изгради репутација на кредибилна институција којашто успешно ги одржува ценовната и финансиската стабилност. Создаде квалитетен кадар и постојано ги надградува своите човечки и институционални капацитети. Тоа е заслуга на визијата и работата на сите досегашни раководители на оваа институција. Пред мене стои императивот да продолжам да ја надградувам Народната банка на патот кон почитувана, современа централна банка, којашто во догледно време ќе стане дел од системот на европски централни банки.
Основните цели се дадени во Законот за Народната банка. Затоа, јас немам друг избор освен целосно да се посветам на остварувањето на основните цели на Народната банка. Ќе им овозможам на дејностите и на граѓаните на Република Македонија да продолжат да ги уживаат благодатите од ценовната стабилност. Ќе работам на зацврстување на стабилноста и конкурентноста на банкарскиот систем, преку воведување на најдобрите европски практики во регулативата и супервизијата. Не загрозувајќи ги претходните две цели, Народната банка ќе ја поддржува економската политика на земјата.
Во економската теорија нема дилеми дека ценовната стабилност е неопходен услов за економски раст. Тоа не значи дека ценовната стабилност автоматски ќе донесе раст. Но, без ценовна стабилност сигурно не може да има одржлив економски раст.
Кога говориме за ценовна стабилност, подразбираме дека граѓаните и деловниот сектор немаат очекувања за инфлација. Односно, тие не ја земаат предвид инфлацијата при носењето на своите деловни одлуки.
Централните банки се грижат за одржување на општото ценовно ниво на среден рок. Но, централните банки не можат да ги контролираат цените на одделни производи. Привремени порасти на општото ценовно ниво, како резултат на шокови од страната на понудата на некои производи, не значат дека е нарушена ценовната стабилност.
Централните банки можат да ја контролираат побарувачката. Соодветно, тие имаат моќ да не дозволат раст на цените поттикнат од побарувачката.
Во овој контекст треба да ја анализираме инфлацијата во Македонија во последните три месеци. Нема дилеми дека повисоката инфлација засега е целосно последица на повисоките цени на нафтата и храната на светските берзи. Да ја цитирам изјавата на Трише од 20 февруари: „Ние не може ништо да направиме против растот на берзанските цени на нафтата и храната, но ние мора по секоја цена да спречиме пренесување на растот на цените врз останатите производи“.
Или, како што вели Бернанке во април: „Инфлацијата треба да се следи внимателно за да се воочат докази дека цените на берзанските производи имаат повеќе од привремено влијание врз цените. Сé додека инфлациските очекувања остануваат стабилни, а растот на берзанските цени забавува, порастот на инфлацијата ќе биде само кратка епизода“.
Базичната инфлација којашто ги исклучува цените на енергијата и храната е добар показател за идната инфлација.
Базичната инфлација во Македонија сé уште е ниска и изнесува 1,2%. Колку за споредба, во 2008 година базичната инфлација стигна до 2,8%. Имајќи предвид дека базичната инфлација е ниска, а истовремено нема притисок од платите и домашната потрошувачка, производниот јаз е негативен, цените на храната на светските берзи од март се намалуваат, предвременото затегнување на монетарната политика може да направи повеќе штета отколку корист.
Во секој случај, Народната банка внимателно ја следи инфлацијата и инфлациските очекувања и при првите сигнали дека ценовниот раст се пренесува на останатите производи, јас нема да се двоумам соодветно да реагирам за да ја зачувам ценовната стабилност.
Почитувани дами и господа,
Народната банка веќе шеснаесет години успешно ја одржува ценовната стабилност во македонската економија преку таргетирање стабилен девизен курс на денарот. Притоа, само еднаш во 1997 година, на самиот почеток на спроведувањето на оваа стратегија, беше принудена да изврши надолна корекција на курсот. Оттогаш, во последните четиринаесет години курсот на денарот е стабилен.
Со текот на времето, се изгради поширок консензус дека стабилниот девизен курс добро ѝ служи на македонската економија и таа придобивка треба да се задржи и во иднина.
Сепак, повремено можат да се слушнат размислувања дека треба да се премине кон слободно флуктуирачки девизен курс или флуктуирачки курс во одреден интервал од +/-5% или 10%. Но, досега не сум слушнал сериозни аргументи зошто тоа би била подобра стратегија за македонската економија.
Наспроти ваквите размислувања, во оваа прилика ќе елаборирам осум аргументи зошто стабилниот курс на денарот е сé уште најдоброто решение за македонската економија.
Прво, погрешно е да се врзува економскиот раст со политиката на курсот. Економскиот раст зависи од квалитетот на економските политики, а не од политиката на курсот. Дали девалвацијата од 1997 година го подобри економскиот раст во Македонија? Во отсуство на квалитетни економски политики се појавуваат нерамнотежи во економијата. Во земји со фиксен курс нерамнотежите се манифестираат преку високи каматни стапки, додека во земји со флуктуирачки курс преку депрецијација на курсот, или и едното и другото доколку се обидуваат да го бранат.
Второ, ако се погледнат малите економии од Балтикот, преку Централна Европа до Балканот (без Полска и Турција коишто се големи економии и не може да се споредуваме со нив), ќе се види дека доминираат земјите со политика на фиксен курс. Тоа се трите балтички земји, Хрватска, Босна, Македонија и Бугарија. Флуктуирачки курс имаат Чешка, Унгарија, Романија, Србија и Албанија. Ако се споредат стапките на економски раст коишто ги остварувале во последните 10 години, ќе се види дека воопшто не е точно дека земјите со флуктуирачки курс остварувале подобри економски резултати. Понатаму, освен Чешка, останатите мали економии коишто имаат флуктуирачки курс постојано интервенираат на девизниот пазар за да спречат поголема девалвација. Значи, и тие не можат да си дозволат целосно, слободно флуктуирачки курс. Цената за тоа се високи каматни стапки, висока инфлација и губење на девизните резерви. Погледнете го примерот на Србија. Таа во моментов има референтна каматна стапка од 12,5%, инфлација од 14% и постојано интервенира на девизниот пазар, за да спречи натамошна депрецијација на валутата. Романија има референтна каматна стапка од 6,25%, Унгарија 6%, а Албанија 5,25%. Просечните каматни стапки на банкарските кредити во локална валута во моментов се околу 14% во Србија, а околу 12% во Албанија и Романија. За споредба, референтната каматна стапка на НБРМ е 4%, а просечната каматна стапка на банкарските кредити во денари е 8,9%.
Трето, флуктуирачкиот курс на денарот и многу веројатната депрецијација којашто би следела не би го поттикнале извозот. Впрочем, тоа го потврди и девалвацијата од 16% во 1997 година. Во македонскиот извоз се најзастапени металите и текстилот со учество од 50%. Во нивниот финален производ, увозните инпути учествуваат со 80% до 90%. Единствениот позначаен домашен инпут е работната сила. Тоа значи, дека е многу мал просторот за намалување на производната цена на овие две групи производи преку депрецијација на денарот. Тоа намалување единствено може да дојде од најголемиот домашен инпут - работната сила. И тоа, единствено ако се претпостави дека депрецијацијата на курсот на денарот нема да создаде притисок за пораст на платите, што е малку веројатно.
Четврто, во високо евроизирана економија флуктуирачкиот курс би значел движење во надолна насока без долна граница. 60% од депозитите на населението и 70% од депозитите на претпријатијата се деноминирани во евра. Досегашното искуство покажува дека при најмала несигурност и сомнеж во стабилноста на курсот, овој процент брзо се зголемува создавајќи притисок на девизниот пазар. Впрочем, во досегашните три ситуации кога Народната банка беше принудена да го брани курсот на денарот, пролетта во 2001 година, есента во 2004 година и на почетокот на 2009 година, најголемиот притисок не доаѓаше од потребата за девизи за извршување на реалните трансакции, туку од заштитата од ризици („хеџирањето“) на денарските активи на сите економски агенти - населението, претпријатијата, банките. Тоа е јасна порака, дека економските агенти во Македонија се подготвени да држат денари само доколку им се гарантира стабилност во однос на еврото.
Петто, високата евроизација на активите и пасивите на банките, претпријатијата и населението би подразбирале високи трошоци од флуктуирачкиот курс на денарот и извесната депрецијација на курсот. 65% од банкарските кредити на претпријатијата и 45% од кредитите на населението се деноминирани во евра. Банкарскиот сектор во целина има балансирани позиции на девизната актива и пасива, населението има висока долга девизна позиција, додека претпријатијата имаат многу кратка девизна позиција. Дури и населението, иако во целина има долга девизна позиција, многу е веројатно дека истите домаќинства немаат девизни побарувања и девизни обврски кон банките. Оттука, флуктуирачкиот курс на денарот и извесната депрецијација би довеле до банкротство на голем број претпријатија и домаќинства и трансформација на девизниот во кредитен ризик кај банките со потенцијал за загрозување на финансиската стабилност.
Шесто, анализите коишто ги прави Народната банка на редовна основа не укажуваат на намалување на конкурентноста на македонската економија поради тековниот паритет на девизниот курс.
Седмо, доколку девалвацијата е решение на економските проблеми, зошто Летонија во 2009 година и Грција во 2010 година не го направија тоа? Напротив, Летонија со големи напори и жртви ја избегна девалвацијата, а Грција сé уште се бори да избегне излегување од евро-зоната и девалвација. Наместо екстерна девалвација на валутата, двете земји презедоа исклучителни реформи коишто во суштина претставуваат внатрешна девалвација преку намалување на фискалните расходи, намалување на вработеноста во јавниот сектор и платите, либерализација на економијата. Девалвацијата е полесниот начин на решавање на проблемите, но без гаранција дека проблемите нема повторно да се појават. Преструктурирањето на економијата коешто го презедоа двете земји е потешкиот начин за постигнување на истата цел. Разликата е што преструктурирањето ќе ја зајакне економијата и ќе ја направи поконкурентна на долг рок.
Осмо, фиксниот курс бара поголема дисциплина од фискалната политика бидејќи во таква ситуација таа е многу помоќна во коригирање на нерамнотежите во економијата. Тоа е и основната причина зошто Македонија има исклучително ниски буџетски дефицити во последните 15 години.
Почитувани дами и господа,
Она што го кажав на почетокот за ценовната стабилност можам да го повторам и за финансиската стабилност. Ако има финансиска стабилност не значи дека автоматски ќе има економски раст. Но нема сомнение, дека без финансиска стабилност не може да има одржлив економски раст.
Народната банка е регулатор и супервизор на банкарскиот сектор. Но, тоа не значи дека Народната банка треба да ги гради односите со банките од позиција на надменост и моќ. Напротив, банките се наши партнери. Основната долгорочна цел на акционерите на банките се поклопува со нашата цел. Наша задача е да се погрижиме, во одредени периоди, понесени од пазарната борба, кај банките да не преовлада нагонот за брза краткорочна добивка со преземање преголем ризик, на сметка на долгорочниот стабилен поврат на капиталот.
Токму затоа, најголем приоритет ќе ми биде надградувањето на системот на супервизија заснована врз ризик. Тоа подразбира индивидуален пристап кон секоја банка, идентификација на ризиците и преземање соодветни микро прудентни мерки. Кога ризиците ги надминуваат рамките на индивидуалните банки, или се присутни во поголем број банки, тогаш на сцена стапуваат макро прудентните мерки и монетарната политика.
Не помало значење ќе му придадам и на унапредувањето на банкарската регулатива. Има голем простор за поедноставување на регулативата и зголемување на брзината и ефикасноста на делување на Народната банка. Без притоа да се загрозат основните барања за ликвидноста и солвентноста на банките, како и критериумите за подобност („fit and proper“) на акционерите.
Почитувани дами и господа,
Народната банка со своите политики ќе ги поддржи економските политики. Но, Народната банка нема да го поттикнува економскиот раст со девалвација на курсот на денарот, со висока инфлација или со поттикнување прекумерен кредитен раст. Тоа не би било поттикнување на економскиот раст, туку на економската пропаст.
Народната банка ќе создаде услови за одржлив економски раст преку обезбедување ценовна стабилност, стабилен курс на денарот и стабилен, конкурентен банкарски сектор којшто ќе обезбеди здрав кредитен раст. За да го оствариме тоа, ќе тежнеам да водам политика на оптимално ниво на референтната каматна стапка и оптимално ниво на прудентната банкарска регулатива.
Под оптимална каматна стапка ја подразбирам најниската каматна стапка којашто обезбедува стабилност на курсот на денарот и ценовна стабилност. Под оптимална, прудентна банкарска регулатива подразбирам регулатива којашто ќе ја обезбеди неопходната ликвидност и солвентност на банките, но нема да биде непотребен регулаторен товар врз билансите на банките.